"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De Gek van de Tsaar

Vrijdag, 1 mei, 2020

Geschreven door: Jaan Kross
Artikel door: Jan Koster

Prachtig verhaal vol dubbele bodems

[Recensie] Dit jaar is het honderd jaar geleden dat Jaan Kross is geboren. Deze schrijver wordt gezien als de grootste schrijver van Estland. Hij heeft een aantal jaren als balling in Siberië doorgebracht. Na zijn terugkeer, in de jaren vijftig, startte hij zijn schrijversloopbaan. Zijn romans bevatten veel historie. Zo ook De Gek van de Tsaar dat in 1978 verscheen, in 1992 naar het Nederlands is vertaald en nu opnieuw is uitgebracht met een prachtige harde omslag met een klassiek ogend lettertype. Een jubileumeditie waardig!

Na gevangenschap de onvrijheid

De Gek van de Tsaar kun je typeren als historische fictie. Tal van personen hebben echt bestaan en het verhaal voelt alsof het echt gebeurd zou kunnen zijn. De titelfiguur heet Timotheus (Timo) von Bock, de verteller is Jakob. De persoon die hen bindt is Eeva, echtgenote van Timo en zus van Jakob.

Timo was de rechterhand van tsaar Alexander I. Hij en Eeva zijn amper getrouwd als hij wordt gearresteerd. Eeva is dan drie maanden zwanger. De geboorte van zijn kind zal hij niet meemaken. Zijn gevangenschap duurt negen jaar. De rest van zijn leven slijt Timo, met Eeva en Jakob, maar zonder tanden want die zijn eruit geslagen, op het landgoed Woiseck. Vrij is hij niet. Het landgoed wordt bestierd door vertrouwelingen van de tsaar die hem moeten bewaken en verslag moeten doen van zijn gedrag en bewegingen.

Dans Magazine

Dagboek met explosieve inhoud

Het boek is geschreven in dagboekvorm met Jakob als verteller. Hij heeft in de tussentijd voor Eeva en haar kind gezorgd. Tussen de twee mannen ontwikkelt zich een hechte band. Het is een mooie vorm om dit verhaal te vertellen. Je observeert Timo van een afstand, door de ogen van Jakob; je dringt niet door tot Timo zelf. Hij is een raadselachtige figuur. Is hij de gek waarvoor men hem houdt, de grond voor zijn vrijlating? Of is hij bij zinnen? Het blijft gissen. Zijn doen en laten laten alle ruimte voor twijfel.

De inhoud van het dagboek moet geheim blijven. Niet alleen vanwege de persoonlijke observaties van Jakob, maar vooral ook omdat hij daarin de aanleiding voor de arrestatie van Timo beschrijft. Deze had gezworen aan de tsaar om altijd de waarheid te spreken. Dat deed hij consequent en dat kwam hem duur te staan toen hij een memorandum aan de tsaar schreef waarin hij zijn afkeer uitsprak over de corruptie van de overheid. Niet alleen dat, hij speculeerde openlijk over een andere staatsvorm. Zijn eerlijkheid en zijn eed braken hem op.

Intriges en dubbele bodems

Zo raadselachtig als de hoofdpersoon is ook de rest van De Gek van de Tsaar. Het zit vol dubbele bodems, intriges zijn er volop en allerlei figuren spelen een dubbelrol. Het vraagt wat van de lezer, maar het is die inspanning meer dan waard!

Behalve het prachtige verhaal geeft het ook een mooi tijdsbeeld. Het speelt in de eerste helft van de negentiende eeuw in het immense Russische Rijk ten tijde van en vlak na de napoleontische oorlogen. Het regime duldt geen kritiek; een opbouwend bedoeld stuk wordt behandeld als landverraad en ook na zijn gevangenschap is Timo geen vrij man. Zijn (voorgewende?) gekte geeft hem enige ruimte.

Prachtig is ook de rol van de broer van Timo die veel in de waagschaal stelt om zijn broer behulpzaam te zijn.

Er zijn zo veel grote en kleine verhaallijnen die de moeite waard zijn. Nog één dan. Timo heeft zijn zoon niet zien opgroeien. Als de razend intelligente jongen negen jaar oud is wordt hij door het regime op een lyceum geplaatst. Prettige bijkomstigheid daarbij is dat deze knaap niet meer onder de invloed van zijn vader zal zijn. Hem wacht uiteindelijk een mooie loopbaan.

De Gek van de Tsaar is een schitterende roman: mooi verhaal dat ondanks de serieuze thematiek een lichte toon heeft, prachtige personen, dubbele bodems, mooi tijdsbeeld.

Eigenlijk klopt alles aan dit boek behalve de uitvoering: die is, zachtjes gezegd, ronduit slordig!

Eerder verschenen op jkleest.nl