Een kaartenboek vol geschiedenis
Voor liefhebbers van historische cartografie is er een nieuwe ‘must have’ uitgekomen: de Nederlandse geschiedenis in honderd kaarten. Bijzonder aan het boek is dat niet de cartografie leidend is, maar belangrijke historische gebeurtenissen.
[Recensie] Wist je dat de Romeinen hun beroemde wegennetwerk vooral in het Middellandse Zeegebied hebben aangelegd? Nederland lag in het grensgebied van het Rijk en kreeg een stuk minder aandacht van de Romeinse wegenbouwers. Hier vond je vaak oudere, prehistorisch wegen. Dit is een mooi voorbeeld van hoe je een historische kaart, zoals de Romeinse wegennetwerkkaart uit de vierde eeuw, ook kunt lezen. De historische informatie hierbij maakt dat het onderwerp meer tot leven komt. En dit is nog maar één van de honderd kaarten uit het nieuwe boek De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten.
[Recensie] Het boek is grotendeels gemaakt door Marieke van Delft, conservator oude drukken van de Koninklijke Bibliotheek, en Reinder Storm, conservator cartografie van het Allard Pierson. Dit auteursechtpaar wil met het boek een overzicht geven van de hele Nederlandse geschiedenis, en alle gebieden behandelen, en dat aan de hand van kaarten. Dat de Gouden Eeuw met 22 kaarten en de Amsterdamse kaartmakers uiteindelijk toch wat prominenter aanwezig zijn, kunnen we de auteurs niet kwalijk nemen: in de zeventiende eeuw was Amsterdam nu eenmaal de belangrijkste plaats ter wereld voor de cartografie en haar makers.
Zo is er een kaart uit 1898 over de verschillende soorten industrie in Nederland waarin vrouwen werkzaam zijn, in vergelijking met het aantal mannen. Dit is de tijd van de eerste feministische golf en er werd onder andere gestreden voor hogere lonen voor de vrouwelijke arbeiders. Deze kaart hing datzelfde jaar bij de ingang van de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid in Den Haag om te laten zien hoe groot het aandeel was van werkende vrouwen voor de Nederlandse economie.
In den beginne
De tijdlijn begint in het jaar 69, met de Bataven. De tekst heeft de wat opmerkelijke kop De vroegste bewoners van Nederland, alsof er voor het jaar 69 geen mensen in onze gebieden leefden, maar dit ter zijde. Er is geen kaart uit deze periode, maar omdat de Bataven in onze geschiedenis erg tot de verbeelding hebben gesproken, is hier een – niet kloppende – reconstructie uit de zeventiende eeuw afgebeeld van Nederland ten tijde van de Bataven.
Het blijft natuurlijk een kaartenboek, dus het begin van de functionele cartografie in de Lage Landen noemen de auteurs ook. Tot de zestiende eeuw werden er weinig kaarten gemaakt omdat ‘het hele idee van het tekenen van schetsen die ruimtelijke verbanden weergeeft, zoals de weg van de ene naar de andere plaats of de vorm van akkers, iets was wat middeleeuwers zelden deden’, volgens de auteurs.
De oudste Nederlandse kaart, gedateerd rond 1307, ziet er dan ook vreemd uit. Het is een zeer schematische weergave van het gebied met een omschrijving erin. Toen ik de afbeelding voor het eerst onder ogen kreeg, had ik niet eens door dat ik naar een kaart zat te kijken, maar zag ik alleen maar de beschrijving van het gebied.
Wanneer ik de honderd kaarten bekijk vraag ik me nog wel af hoe representatief dit boek is voor de geschiedenis van heel Nederland. Vindt iedere Nederlander hierin zijn geschiedenis terug? De tijdlijn loopt tot de Watersnoodramp in 1953, wat al een deel uitsluit. Deze keuze geeft het boek iets nostalgisch, het zorgt voor een afspiegeling van het ‘oude’ Nederland. Het debat tussen historici, maar ook binnen de maatschappij, over onze gekleurde kijk op de Nederlandse geschiedenis is bijzaak in het boek. Hier hadden de auteurs meer mee kunnen doen.
De afschaffing van de slavernij bijvoorbeeld wordt wel genoemd op de tijdlijn, maar er is geen kaart te vinden over het onderwerp. Curaçao en Suriname ten tijde van de slavernij komen weliswaar aan bod, de laatste met een kaart uit 1770 van alle plantages in de kolonie, maar de bijbehorende tekst stipt het onderwerp vrij minimaal aan. Ook over slavernij in Nederlands-Indië lezen we weinig.
Sommige gebieden komen wat minder vaak aan bod, bijvoorbeeld Friesland of Limburg: Magna Frisia, het Friese Rijk uit de tijd van Karel de Grote, komt niet ter sprake. Bovendien realiseerden de auteurs zich – tot hun schrik – pas in een laat stadium dat ze nog niets over Limburg hadden, waarna ze een steenkolenmijnenkaart uitkozen. Maar al met al is het dikke en mooi vormgegeven boek duidelijk met liefde gemaakt door het auteursechtpaar.
Cartografiejaar
De aanleiding om het boek nu uit te geven is de tweejaarlijkse internationale wetenschappelijke conferentie voor historische cartografie. Amsterdam is deze zomer de gastheer, wat voor de Koninklijke Bibliotheek en het Paleis op de Dam de reden was om een tentoonstelling te maken over hun mooiste en belangrijkste kaarten. En dan natuurlijk dit boek, een samenwerking tussen de Koninklijke Bibliotheek en het Allard Pierson, als kers op de taart.
Wil je nog meer weten over deze kaarten? Achterin het boek staat per kaart een literatuurlijstje. Ook kun je nog tot en met 16 juli 2019 de tentoonstelling Expositie kopstukken in de Koninklijke Bibliotheek bezoeken. Ik nam een kijkje en in het donker, de tentoonstellingszaal is schaars verlicht vanwege al die kwetsbare kaarten, staan kriskras vitrines geplaatst. Hierin ligt een mooie selectie kaarten uit het boek, inclusief de uitleg in tekst op een verlicht schermpje ernaast. In het echt is historische cartografie nog net even leuker.
—
Eerder verschenen op NEMO Kennislink
