Verba volant, scriba manent*
[Recensie] Met De geschiedenis volgens Bicker heeft Mariëlle Hageman de persoonlijke geschiedenis beschreven van Jan Bernd Bicker aan de hand van onder andere zijn eigen aantekeningen uit zijn archief en die van zijn familie. Sinds begin 1900 zijn deze stukken verdeeld over het Stadsarchief Amsterdam en het Nationaal Archief van Den Haag. Uit zijn archief wordt zijn leven duidelijk.
De auteur schrijft dat ze zo dicht mogelijk bij de bronnen is gebleven en alle feiten die beschreven worden gestaafd worden door andere bronnen, zoals die, per hoofdstuk, uitgebreid zijn gedocumenteerd in de verantwoording achterin het boek. Bicker heeft zijn eigen belevenissen nauwgezet bijgehouden in zijn dagboeken, autobiografische aantekeningenboekjes, verslagen, verhalen en aantekeningen van de vroedschap. Ook zijn er briefwisselingen met hem en zelfs zijn proefschriften bewaard gebleven.
Jan Bernd Bicker – geboren 27 augustus 1746 – was een indrukwekkend en opmerkelijk man uit onze vaderlandse geschiedenis en de tijd van De Verlichting** in de 18e eeuw. Hij was een groot voorstander van democratische hervormingen en een geducht tegenstander van stadhouder Willem V van Oranje. Door zijn republikeinse opvattingen was hij niet bij iedereen even geliefd.
Al generaties lang zaten de leden van de familie Bicker goed in hun slappe was. Zijn grootvader was een familiebedrijf gestart dat leningen verstrekte aan degene die zich de rente kon veroorloven. Zelfs de Russische keizer wist hen te vinden. De voorvaderen van Jan Bernd Bicker hebben allen een functie gehad in het stadsbestuur van Amsterdam.
Op dringend advies van zijn vader volgde hij de studie filosofie en rechten aan de Universiteit van Utrecht, zodat hij zijn vader in het bedrijf zou kunnen opvolgen. Bicker echter wilde de politiek in, daar lag zijn hart, en in het voorjaar van 1768 begon hij zijn politieke loopbaan als commissaris van kleine zaken. Een jaar later trouwde hij met Catharina Six, een telg uit het beroemde Amsterdamse geslacht Six, zoals door Geert Mak beschreven is in De levens van Jan Six. Negen kinderen werden er uit dit huwelijk geboren. Bicker werd kapitein van de schutters, maar na de geboorte van Suze, de oudste dochter, heeft hij gedurende twee jaar in het familiebedrijf gewerkt, waarna dit werd ontbonden. Het bloed kruipt waar het niet kan gaan en Bicker volgde zijn hart en koos toch weer voor de politiek. Op zijn vijfentwintigste kwam hij in aanmerking voor de functie van schepen en kreeg hij te maken met de martelpraktijken in de pijnkamer.
“Bij het martelen had Bicker zo zijn vraagtekens. Niet dat hij tegen martelen op zich was, want dat hoorde nu eenmaal bij de rechtspraak, maar hij vroeg zich af of het niet onnodig vaak werd ingezet om een bekentenis af te dwingen. Zijn collega Joan Graafland […] vond ook dat een bekentenis niet altijd nodig zou moeten zijn om iemand een straf op het schavot te kunnen geven. Als er overtuigend bewijsmateriaal was, dan moesten ze een verdachte gewoon kunnen veroordelen, ook als die ontkende. Want als zijn schuld al bewezen was, dan was het toch ’tegen de billijkheid en menslievendheid’ om een misdadiger nog te pijnigen alleen om een bekentenis te krijgen?”
Een belangrijke carrière volgde. Hij was bewindhebber bij de West Indische Compagnie en op verzoek van het stadsbestuur keerde hij weer terug in de functie van schepen. Ook had hij een flinke vinger in de pap in de besprekingen over de onafhankelijk van de Verenigde Staten. Onenigheid binnen de vroedschap*** deed Bicker besluiten zijn ontslag in te dienen. De hervormingen van de patriotten werden teniet gedaan en Willem V werd in het zadel gehesen. De gevechten tussen patriotten en Oranjegezinden leidden ertoe dat Bicker, en met hem vele anderen, de stad uitvluchtte via Antwerpen naar Brussel, Frankrijk en Zwitserland.
Tijdens dit ballingschap komt Catharina te overlijden, op 13 februari 1793.
Het overlijdensbericht luidde:
“Het heeft de Alleenheerser behaagd mijn teerbeminde huisvrouw, vrouwe Catharina Six, in de ouderdom van ruim veertig jaren, nadat wij bijna vierentwintig jaren in de allergelukkigste echtverbintenis verenigd zijn geweest, door een zachte dood van mij te scheiden.”
Uiteindelijk zou hij zeven en een half jaar in het buitenland verblijven, toen hij het verzoek kreeg terug te keren met de belofte dat alle vonnissen tegen hem zouden komen te vervallen. Zijn idealen was hij nog niet kwijt en hij bekleedde diverse functies vanuit zijn democratische overtuiging, maar een staatsgreep had als gevolg dat Bicker gevangen gezet werd op locaties in Wijk bij Duurstede en Leeuwarden. Dat Napoleon zijn broer Lodewijk Napoleon in het zadel hielp en het Koninkrijk Holland bij het Franse Keizerrijk inlijfde, was de doodssteek voor de idealen en inzet van Bicker.
Bijna 300 pagina’s over een turbulent leven zoals dat van Bicker, is zelfs nog te kort om alles te beschrijven. Niet alleen op het gebied van zijn politieke loopbaan heeft hij het nodige te verduren gehad, maar ook zijn privéleven is niet gespaard gebleven. Heel veel gebeurtenissen passeren de revue en het boek verdient de aanbeveling dat het een soepel en prettig leesbaar verslag is. Wie verwacht dat het een geromantiseerde vertelling is, zou van een koude kermis thuis kunnen komen, maar zo is het ook niet bedoeld.
Nadrukkelijk geeft Hageman aan dat het hier geen biografie betreft, maar het persoonlijke verhaal van Bicker en daarmee een stuk geschiedenis van een fascinerende tijdsspanne. Hiermee wordt meteen de titel van het boek duidelijk. Het is niet de geschiedenis ván Bicker, maar vólgens Bicker; zijn eigen verhaal, verteld door de pen van de auteur. Geen extra opsmuk en geromantiseerde passages om het verhaal smeuïger te maken, maar gewoon zoals Bicker het heeft vastgelegd. Het resultaat is een uiterst boeiende, verhalende non-fictie. Een genre dat minder gebruikelijk is, maar op deze manier is het verhaal is zo dicht mogelijk bij de hoofdpersoon gebleven.
Het lezen van dit boek heb ik ervaren als een magnifieke geschiedenisles. Lezen en ondertussen de tablet bij de hand houden om van alles wat er beschreven wordt meteen op te zoeken. Ik ben geïntrigeerd geraakt door de persoon Jan Bernd Bicker en het voelt als heel bijzonder dat, toen hij bij Enkhuizen aan wal is gegaan en vervolgens onderweg ging naar Hoorn, gewoon langs mijn huis is gereden.
Het schilderij ‘De overmeestering van de Kattenburgerbrug door de patriotten (1787)’ is gebruikt voor de omslag van het boek.
*Verba volant, scriba manent Gesproken woorden vervliegen, het geschrevene blijft
**De Verlichting – of Eeuw van de Rede – was een cultureel-filosofische en intellectuele stroming in Europa die ruwweg samenviel met de 18e eeuw. Het was een reactie op het dogmatische autoriteitsgeloof. In deze periode ontstond een culturele stroming of beweging van intellectuelen met als doel het gebruik van de rede en het filosoferen te bevorderen. De rede gaat alleen maar af op feiten, hoe verborgen die ook zijn. De Verlichting stond aldus voor bevordering van de wetenschap en intellectuele uitwisseling. De propagandisten ervan bestreden het bijgeloof, misbruik van recht in kerk en staat, intolerantie en kwamen op voor zekere grondrechten. (Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Verlichting_(stroming))
***Vroedschap is het bestuurscollege van de stad, zoals destijds gebruikelijk in de westelijke provincies van de Bataafse Republiek.
—
Eerder verschenen op Met De Neus In De Boeken
