‘Had de tsaar een andere vrouw gehad, dan was er misschien geen revolutie geweest’
De Britse historica Helen Rappaport schreef een biografie van de vier dochters van de laatste Russische tsaar. Het waren meisjes met een gefnuikt leven, zo blijkt, die zorg dienden te dragen voor hun zieke moeder en broertje, maar gelukkig op handen werden gedragen door hun vader die zijn rijk het liefst van al geruild zou hebben voor een Engelse boerderij.
Nee, professioneel kon je de moord op de laatste tsarenfamilie van Rusland niet noemen, verre van zelfs. Op 17 juli 1918, even na middernacht, werden Nicolaas II, zijn vrouw Aleksandra, hun kinderen Olga, Tatiana, Maria, Anastasia en Aleksej, en hun vier trouwste bedienden in Jekaterinenburg naar de kelder van het huis gebracht waar ze gevangen werden gehouden. Onder het mom van een groepsfoto werden ze netjes tegen de muur opgelijnd, waarna een vuurpeloton verscheen en de hel losbarstte. De helft van de geweren ging niet af, en deze die toch werkten, produceerden daarbij zoveel rook dat niemand nog een hand voor ogen zag. De enige die op slag dood bleek was Nicolaas, de anderen waren slechts gewond en lagen vreselijk te kermen, tot ze werden afgemaakt met de bajonet. ‘Het was een debacle,’ zegt Helen Rappaport, ‘een waar bloedbad dat de meisjes bespaard had kunnen blijven’.
Die meisjes zijn Olga, Tatiana, Maria en Anastasia, de vier dochters van de tsaar die op dat moment 22, 21, 19 en 17 waren. Rappaport schreef een boek over hen, De zusters Romanov, dat automatisch ook een beeld geeft van het privéleven van de tsaar en de tsarina. En dat was huiselijker dan je op het eerste zicht zou verwachten. Zo maakte Nicolaas toen de kinderen nog klein waren dat hij in de mate van het mogelijke iedere dag op tijd thuis was om hen hun badje te geven. Aleksandra, een kleindochter van de al net zo huiselijke Queen Victoria, stond erop haar kinderen zelf op te voeden in plaats van hen over te laten aan personeel. Voor Nicolaas en Aleksandra kwam hun gezin op de eerste plaats. Dat was ook waarom ze in Tsarskoje Selo, het dorpje even buiten Sint-Petersburg waar de Romanovs hun zomers doorbrachten, beslisten niet in het reusachtige, barokke Catharinapaleis te gaan wonen, maar wel in het even verderop gelegen en veel gemoedelijkere Aleksandrpaleis, dat ze ook nog eens volstouwden met hedendaags meubilair. ‘Aleksandra hield van dat soort goedkope moderne meubels en prulletjes,’ aldus Rappaport, ‘Al dat goud en kristal waren niet aan haar besteed. Prins Aleksej had bijvoorbeeld een Amerikaanse glijbaan die in het midden van de ontvangstruimte van het paleis stond. Toen de communisten het in 1917 innamen, wisten ze niet wat ze zagen.’
Die Aleksej nam een centrale plaats in binnen het gezin van Nicolaas en Aleksandra. Omwille van de Salische wet diende er een mannelijke erfgenaam te zijn, anders zou de troon naar een andere tak van de familie gaan. Het tsarenkoppel leek alleen maar meisjes op de wereld te kunnen zetten, vier op een rij, en toen uiteindelijk Aleksej toch geboren werd, bleek hij aan hemofilie te lijden, waardoor hij extra in de watten gelegd diende te worden. Wat, zo vroegen we ons af, deed dat met zijn oudere zussen, die heel goed wisten dat zij eigenlijk maar tweederangskinderen waren binnen het gezin? Rappaport: ‘Ze aanvaardden hun positie. In geen enkele van hun brieven of dagboeken heb ik een spoor van jaloezie teruggevonden. Ze waren grootgebracht met het idee dat hun toekomstige broer tsaar zou worden en niet zij. Ze wisten dus dat er een broertje moest komen en dat het van zo gauw het er was de belangrijkste persoon in het gezin zou zijn. Zo wou de traditie. De meisjes deelden met hun ouders het geheim van de ziekte van hun broertje. Niemand wilde immers dat de troonopvolger gezien zou worden als een kreupele, en dat bracht hen dichter bij elkaar. Maar dat betekent niet dat de vier dochters altijd netjes in de pas liepen. Zoals alle meisjes revolteerden ze en Alexandra schreef vaak over de koppige trekken van Olga en zelfs over de manier waarop de brave Maria haar tegensprak.’
Waarom kon een meisje geen tsaar worden? De Russen hadden toch Catharina de Grote gehad?
Rappaport: ‘Maar zij had zo’n slechte relatie met haar zoon en troonopvolger Paul dat deze van zo gauw hij kon de Salische wet invoerde. Dat was zijn manier om wraak te nemen. Nicolaas II dacht daar anders over. In tegenstelling tot zijn vrouw ging hij ervan uit dat Aleksej jong zou sterven, nog voor hij zelf een troonopvolger verwekt zou hebben, en daarom liet hij zijn ministers onderzoeken of de Salische wet niet veranderd kon worden zodat Olga hem zou kunnen opvolgen.’
Welke positie hadden vrouwen in de Russische maatschappij op dat moment?
Rappaport: ‘Zij hadden het heel moeilijk. Vrouwen die wilden studeren dienden naar het buitenland te trekken. In de jaren 1870 en 1880 zag je een ware exodus ontstaan van vrouwen die naar Zwitserland verhuisden om er geneeskunde te studeren. En ook dat was tragisch voor de dochters van de tsaar. Tatjana had bijvoorbeeld interesse en mogelijkheden om dokter te worden, zoals ze bewees tijdens de Eerste Wereldoorlog toen ze als verpleegster aan de slag ging, maar dat kon niet. Vrouwenrechten waren heel erg beperkt in het Rusland van die tijd, maar ook daar kwamen de zussen Romanov niet tegen in opstand.’
Hoe was de relatie tussen Nicolaas en zijn dochters?
Rappaport: ‘Heel goed. Wat je ook van Nicolaas mag denken, dat hij een mislukt monarch was, een reactionaire man die niet mee was met zijn tijd en een makkelijke prooi voor zijn manipulatieve vrouw – wat ook allemaal waar is trouwens – als vader was hij een voorbeeld. Zijn dochters hielden echt van hem, veel meer dan van hun moeder, en wel omdat hij allerhande zaken met hen deed. Hij ging uit wandelen, fietsen of skiën met hen. Ze reden samen pony en kajakten op de rivier. Hij praatte ook echt met hen en iedere avond las hij hen voor.’
Vertelde hij hen ook over de opstanden en de bomaanslagen in het land?
Rappaport: ‘Toen de revolutie uitbrak lagen de vier meisjes doodziek op bed met de mazelen. Ze wisten dus niet wat er gebeurde. Het enige wat ze erover hoorden was dat er rellen waren in Sint-Petersburg. En het volgende dat hun vader afgetreden was. Het gezin leefde heel erg afgesloten van de realiteit. De reden daarvoor was dat Aleksandra niet over weg kon met de Russische adel die ze kleingeestig, overspelig, kruiperig en achterbaks vond. Ze wou niet dat haar kinderen daardoor besmet zouden raken. Een bijkomende factor was dat de Russische revolutionairen – zeker nadat in 1905 een eerste poging om het bewind omver te werpen was mislukt – de Romanovs kost wat kost wilden treffen. Hen beveiligen werd daardoor een nachtmerrie. Er kwamen een aantal groothertogen, prinsen en ministers om bij aanslagen, maar het voornaaste doelwit was toch Nicolaas zelf. Aleksandra was doodsbang dat haar kinderen iets zou overkomen.’
Was Aleksandra’s angst niet een beetje ziekelijk?
Rappaport: ‘Ze was zwaar neurotisch, wat een invloed had op haar fysiek. Ze was heel vaak ziek. In dergelijke mate dat ze tegen 1908 het grootste deel van haar tijd doorbracht in een rolstoel. Vanaf haar tienerjaren werd ze al gekweld door angstaanvallen die gepaard gingen met hevige fysieke pijn. En hoe ouder ze werd hoe meer psychosomatische kwalen ze opstapelde. Ze had last van pijnsteken in het gezicht, chronische oorontstekingen, hartkloppingen, migraine en slapeloosheid. Ze was een fysiek wrak.’
Wat toch niet goed geweest kan zijn voor haar kinderen?
Rappaport: ‘Die groeiden op met een afwezige moeder. Aleksandra lag vaak dagenlang te bed. En als ze al eens buiten kwam, om naar de opera te gaan of zo, diende ze vroegtijdig terug naar huis te keren. En dan had je Aleksej met zijn hemofilie nog. De vier Romanov-zussen zagen dus constant fysiek lijden om zich heen. En er werd van hen verwacht dat ze de zieke gezinsleden verzorgden en bezig hielden door hen voor te lezen of gewoon naast hun bed te zitten. Ze kenden daardoor geen normale kindertijd. Ze leidden een sober leven en wilden in feite maar een ding: de echte wereld ontdekken, andere mensen ontmoeten en zien hoe die leefden.’
Werden ze wel volwassen?
Rappaport: ‘Aleksandra wou hen zo lang mogelijk klein houden. Ze hield van haar meisjes en wou hen niet zien veranderen in jonge vrouwen. Het idee dat ze zouden trouwen, het huis verlaten en zelf kinderen krijgen wou ze niet onder ogen zien. Zelfs in haar laatste brieven verwijst ze nog naar hen als “meisjes” en ik denk dat dit te verklaren is doordat ze haar dochters mentaal echt nodig had. Zij vormden haar vangnet. Zonder hen zou Aleksandra een dodelijke smak maken, wisten ze. Dat moet op hen gewogen hebben.’
Nicolaas II verdedigde zijn starre beleid op basis van zijn godgegeven positie als tsaar. Was hij wel mee met zijn tijd?
Rapport: ‘Hij klampte zich vast aan zijn goddelijke missie. Wat dat betreft was hij te vergelijken met Charles I van Engeland, die ook dacht dat hij een goddelijke onfeilbaarheid genoot. Nicolaas deed dit omdat hij de gelofte had afgelegd dat hij de autocratie in zijn oorspronkelijke vorm zou doorgeven aan zijn troonopvolger. Aleksandra was op dit vlak nog minder bereid tot compromissen. Ik ben ervan overtuigd dat wanneer Nicolaas een andere vrouw gehad zou hebben, hij zich wellicht had laten overhalen om een democratisch verkozen parlement in te voeren, en dan was er van een revolutie misschien geen sprake geweest. Wellicht was Rusland dan een constitutionele monarchie geworden zoals vele andere Europese landen.’
Toen in 1914 de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand werd vermoord in Sarajevo, wat tot de Eerste Wereldoorlog zou leiden, schreef Nicolaas daar niets over in zijn dagboek. Hij had het alleen over het bootreisje dat hij met zijn gezin zou maken in de Finse wateren. Raar toch, voor een leider van een van de machtigste landen van die tijd?
Rappaport: ‘Toen ik dat ontdekte viel mijn mond zowat open van verbazing. Wellicht wou hij op die manier de werkelijkheid ontkennen. Zijn oom, grootvorst Sergej, was in 1905 opgeblazen tijdens een aanslag. Premier Stolypin werd vermoord, net als vele andere regeringsleden. Nicolaas leefde onder een constante bedreiging, wat ook de reden was waarom hij bijna nooit op reis ging met zijn gezin. Hun vakantie brachten ze door op hun jacht omdat dit mits een paar oorlogsbodems in de nabijheid het best te beveiligen was. Wanneer ze toch eens de trein namen stonden er over het hele traject langs beide zijden van het spoor soldaten. Toen de Romanovs in 1909 Groot-Brittannië bezochten zaten de nog maar pas opgerichte Britse veiligheidsdiensten met de handen in het haar. Tot die tijd hadden ze zich moeten bezighouden met het bestrijden van Ierse onafhankelijkheidsstrijders. Dat was echter klein bier vergeleken met het beschermen van de pluim die iedere terrorist op zijn hoed wou steken: Nicolaas II. Uiteindelijk bleek alleen een permanent verblijf aan boord van hun jacht de enige manier waarop de Romanovs beschermd konden worden, ook al was er een bezoek voorbereid aan het eiland Wight dat voor de gelegenheid vol agenten zat die zich verkleed hadden als zeelui. Edward VII, toen nog een jonge prins, merkte op dat hij liever geen tsaar was, als dat de consequenties waren.’
Nog een teken van zijn wereldvreemdheid: toen hij moest aftreden zei Nicolaas dat hij het liefst van al een Engelse boer zou worden.
Rappaport: ‘De Duitse keizer Wilhelm had ooit opgemerkt dat Nicolaas alleen maar goed was om een landjonker te worden en rapen te kweken, en inderdaad, toen de Romanovs in 1917 na de revolutie gevangen gehouden werden in het Aleksandrpaleis, begon Nicolaas de tuin om te spitten en plantte hij worteltjes en rapen. Hij hakte hout en tijdens de winter brak hij samen met zijn kinderen het ijs op de kanaaltjes in het park. Hij amuseerde zich toen in feite wel. Hij zou dus echt gelukkig geweest zijn als hij Rusland had kunnen ruilen voor een boerderij in Engeland. Hij was een echte buitenmens die dagelijks te voet zijn kilometers aflegde. Toen hij op het einde van 1917 samen met zijn gezin opgesloten werd in een huis in Tobolsk, in Siberië, liep hij dan ook de muren op. Het tragische was natuurlijk dat hij nooit de toelating kreeg om naar het buitenland te vertrekken omdat hij dan een trekpleister voor contrarevolutionairen zou worden, net zoals de andere leden van het gezin.’
En daarom moesten ze uiteindelijk ook allemaal dood?
Rappaport: ‘Lenin zei dat levende Romanovs vlaggen voor de contrarevolutionairen zouden zijn.’
Lenin gaf dus het bevel?
Rappaport: ‘Dat is de vraag van een miljoen. Volgens mij was hij schuldig. Hij was een echte controlefreak en wou niet dat er zonder zijn goedkeuring iets gebeurde. Twee weken voor de executie werd er door het Centraal Committee in Moskou vergaderd over hoe het verder moest met de Romanovs. Ik ben ervan overtuigd dat Lenin de lokale autoriteiten in Jekaterinenburg uiteindelijk de opdracht gaf de Romanovs te vermoorden. Alleen zorgde hij ervoor dat zijn naam nooit op enig document voorkwam, een tactiek die later ook Stalin zou toepassen. Fysieke bewijzen hebben we dus niet.’
Waarom werden de Romanovs überhaupt naar Jekaterinenburg gebracht? In het Siberische Tobolsk zaten ze toch veel veiliger?
Rappaport: ‘Tobolsk leek aanvankelijk inderdaad een veilige plaats omdat het er zes maanden per jaar zo hard vriest dat het voor een gewone sterveling onbereikbaar is. Daar kwam echter verandering in toen de Witten, een amalgaam van aristocraten, mensjewieken, vroegere grootgrondbezitters en buitenlandse strijders die alleen door hun bolsjewiekenhaat verenigd werden, via de Transsiberische spoorlijn vanuit het oosten begonnen op te rukken richting Moskou. Omdat Tobolsk wel eens in de verkeerde handen zou kunnen vallen, werden de Romanovs naar het industriële, zeer communistische Jekaterinenburg gebracht. In juli 1918 leek ook die stad in handen te zullen vallen van de contrarevolutionairen. En omdat de Romanovs geen nut meer hadden voor de bolsjewieken konden ze maar beter vermoord worden. Alweer en probleem minder.’
Hoezo nut?
Rappaport: ‘Aanvankelijk beschouwden de bolsjewieken de Romanovs als een buit met een grote symbolische waarde. Ze dachten dat ze hen als pionnen zouden kunnen inzetten bij hun onderhandelingen met het westen. Maar de Duitsers bleken niet in hen geïnteresseerd te zijn, evenmin als de Britten trouwens.’
Maar de Duitse keizer en de Britse koning waren toch rechtstreekse familie van hem?
Rappaport: ‘Natuurlijk, en ook het Deense koningshuis was familie. Men zag Nicolaas als een tijdbom. Zijn bijnaam was Nicolaas de bloederige, de man die verantwoordelijk was voor het organiseren van pogroms en het wreed neerslaan van de opstanden van 1905 en 1915. Zou jij je hachje riskeren voor een oom met een barslechte reputatie? De kans dat er opstanden zouden ontstaan in het land dat Nicolaas asiel verleende was immers groot. Niemand wou de revolutie importeren.’
Verschenen in Knack
