Wat de stad in spiritueel opzicht met u doet
De schrijver
[Recensie] De Franse socioloog Jacques Ellul (1912-1994) was tot nu toe in Nederland hoogstens onder vakgenoten bekend om zijn kritische ideeën over techniek, geld en macht. Nog minder bekend is dat hij streng gereformeerd was en als theoloog in de jaren zeventig in de Engelstalige wereld naam heeft gemaakt met een controversieel boek over de grote stad als spiritueel probleem. Geschreven had hij dat Sans feu ni lieu overigens al rond 1950, tussen de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog. Onlangs is dit inmiddels klassieke boek onder de titel De grote stad dan eindelijk in het Nederlands verschenen.
De thematiek
Dat een christenziel moet uitkijken voor de verlokkingen van de grote stad, is algemeen bekend: daar val je immers maar al te snel van je geloof. Het zal dus niet verbazen dat uit Elluls bijbelstudie blijkt dat God al meteen weinig opheeft met uit steen opgetrokken oorden als Babel, Sodom en Jericho en die steden strafte met spraakverwarring, vervloeking en vernietiging. Evenmin is het toevallig dat Jezus de stad meed – zijn bezoek aan Jeruzalem zou hem zelfs fataal worden.
Gods (en Elluls) weerzin tegen de grote stad loopt als een ‘purperen draad’ van Genesis naar de Openbaring en dat is heus niet alleen om beruchte stadse liederlijkheden op het gebied van seks en drugs en rock-’n-roll. Het ging immers al mis toen broedermoordenaar Kaïn weigerde te vertrouwen op Gods bescherming en (uiteraard tevergeefs) veiligheid zocht achter stenen muren.
Kaïn stond daarmee aan het begin van de geschiedenis die steeds boller zou komen te staan van hoogmoedige, grootsteedse ideeën over beschaving, vooruitgang en vrijheid en van oorlog, vervreemding en ontworteling, zo was halverwege de 20ste eeuw maar weer eens overtuigend gebleken. En laten de plattelandbewoners onder u nu vooral niet gaan denken dat zij die dans ontspringen: voor de verderfelijke ‘engel van de stad’ zijn volgens Ellul tegenwoordig zelfs de Aziatische steppen niet meer veilig.
Opvallendste stelling
Maar als God de stad zo wantrouwt, wat moeten we dan met de voorspelde komst van het nieuwe Jeruzalem, waar de uitverkorenen onder ons te zijner tijd zullen wonen? Waarom krijgen die onderdak in alweer een grote stenen stad met nauwelijks groen? Waarom niet gewoon terug naar de zoveel lieflijker hof van Eden?
Wel, om dat te verklaren grijpt Ellul naar de dialectische redeneertrant van de filosoof Hegel, waarin je ongerijmdheden oplost door ze op een hoger niveau met elkaar te laten samensmelten. In dit geval: omdat de mensheid zo ongeneeslijk gehecht blijkt te zijn aan de stad en haar werken, zal God uit liefde besluiten om daar in de volgende, definitieve schepping rekening mee te houden.
Centrale zin
Maar voorlopig geldt nog: “De stad wordt gebouwd om de mens te beschermen. Maar ze zal juist de oorzaak zijn van zijn val.”
Redenen om dit boek niet te lezen
Nee, Ellul vertelt geen onderhoudend, vrijblijvend verhaal over de bijbelse geschiedenis van de stad; zijn rol is die van donderende profeet, die van Satan, Genade, Oordeel en Waarheid weet. Want wat wijsneuzige historici ook mogen beweren over het rommelige ontstaan van de Bijbel, voor Ellul is de Schrift het Woord van God, al is er soms heel wat intellectuele acrobatiek à la Hegel nodig om daar de samenhang in te ontdekken. Ook Elluls voorkeur voor apocalyptische teksten moet u maar aanspreken.
Redenen om dit boek wel te lezen
Toch is het werkelijk fascinerend om te lezen wat Ellul in de Bijbel allemaal blootlegt rond het thema ‘stad’. U hoeft ook niet per se orthodox gereformeerd te zijn om met Ellul eens heel serieus en kritisch stil te staan bij de vraag wat ‘de stad’ in spiritueel opzicht met de mensheid doet. En al is het boek ondertussen al bijna zeventig jaar oud: gelet op de onstuitbare en wereldwijde trek naar al die megasteden, kon De grote stad nog wel eens heel lang actueel blijven.
—
Eerder verschenen in Trouw en op Marijke Laurense
