Lange weg naar hereniging
[Recensie] Manfred Gans gaat in mei 1945 op zoek naar zijn ouders die in Theresienstadt gevangen zitten. Het is een reis van zo’n 1000 kilometer in moeilijke omstandigheden. Hij herinnert zich de tijd vóór de oorlog als ‘mooie dagen’. De geschiedenis van zijn joods-orthodoxe familie wordt aan het begin van het boek beschreven.
Wanneer Hitler in 1933 rijkskanselier wordt, neemt het antisemitisme toe en verandert de samenleving van karakter. Onderwijs en politiek komen steeds meer onder invloed van de nationaalsocialistische ideologie te staan.Gans gaat naar Engeland en zijn broer vertrekt naar Palestina waarheen zo’n 6000 Joden uitwijken. Gans is betrokken bij de Kindertransporte, waarin 10.000 kinderen onder de 17 jaar naar Groot-Brittannië gaan. Zijn ouders vluchten in augustus 1939 naar Nederland en ontvangen 9 mei 1940 een visum voor Palestina maar de Duitse inval blokkeert hun vertrek.
Van D-day naar Theresienstadt
Gans gaat in Engelse leger dat een afdeling heeft voor Duitse en Oostenrijkse vluchtelingen. Hij wordt lid van een geheime eenheid en krijgt een andere naam. Zijn ouders zijn ondergedoken maar worden opgepakt en naar het concentratiekamp in Bergen Belsen afgevoerd.
Gans doet in 1945 mee aan operatie D-day en landt op Sword Beach. Daarna is hij betrokken bij de Slag om Walcheren. Eind april 1945 ontvangt hij bericht over zijn ouders in Theresienstadt. Dan begint het verhaal dat de ondertitel van dit boek suggereert: “Het spectaculaire verhaal van Manfred Gans, die mei 1945 met een defecte jeep door het vernietigde Duitsland trok om zijn ouders uit het concentratiekamp te bevrijden”.
Het boek is dan al over de helft – pagina 140 – als dit verhaal van zijn tocht naar Theresienstadt begint. Dat neemt niet weg dat de aanloop, waarin voorafgaande gebeurtenissen van Gans worden verteld, ook boeiend is en onderhoudend is beschreven.
Impressies na de bevrijding
Gans doorkruist het land waar hij is opgegroeid en het is een vervreemdende ervaring: “Het land dat hij doorkruist maakt op hem tegelijkertijd een vertrouwde en vreemde indruk. Maar ook het soms ongeremde en nonchalante optreden van veel geallieerde soldaten staat ver van hem af” (p. 142).
De stilte na het oorlogsgeweld overvalt hem en Gans wordt tijdens zijn reis geconfronteerd met Heimatvertriebenen: 10 miljoen vluchtelingen. Ook zijn er Duitse soldaten die naar huis terugkeren en daar blij worden onthaald. Duitse militairen die door geallieerden worden ondervraagd, zeggen niet persoonlijk bij de Holocaust betrokken te zijn geweest en daar niet verantwoordelijk voor te zijn. Het is interessant om zijn ervaringen in Duitsland zo kort na de bevrijding te lezen.
Actualiteit
Hij schrijft in een brief: “Het is ongelooflijk hoeveel mensen uit pure kwaadaardigheid hun buren helemaal hebben geruïneerd. Volgens mij bestaat de echte tragedie van het fascisme niet zozeer uit de grote misdaden van de oorlog en de concentratiekampen, als wel uit de lage, bekrompen, corrupte en door en door kwaadaardige wreedheid en niet te vergeten materialistisch egoïsme waarvan gewone burgers (in alle landen!!!) blijk geven zodra de begrenzingen van de wet buiten werking zijn gesteld” (p. 205).
Ik denk dat Gans hiermee een zeer fundamenteel punt aansnijdt. Het blijft de onbegrijpelijke tragiek van de Holocaust dat deze door in de kern gewone Duitsers heeft kunnen plaatsvinden. Maar misschien kunnen wij ons achteraf niet meer voldoende verplaatsen in de context van die tijd – de nasleep van de Eerste Wereldoorlog en de crisis – die dit teweeg kon brengen. Al mag dat uiteraard nooit als excuus gelden!
Manfred Gans ontmoet zijn ouders die naar Nederland vertrekken. Het boek trekt tenslotte een lijn door de geschiedenis naar het heden en staat stil bij president Richard von Weizsäcker die in 1985 in een toespraak de Duitse schuld erkent. Gans is in 1988 aanwezig bij de 50e herdenking van de Kristallnacht en in 1999 bij de reünie van de geheime eenheid in het Britse leger.
Het verhaal in dit boek De herovering is breder dan de ondertitel suggereert maar evengoed waardevol omdat de persoonlijk impressies van de dagen direct na de bevrijding waardevol zijn.
Daniel Huhn is historicus en maakt documentaires en radioreportages.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
