"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De klok

Vrijdag, 10 maart, 2023

Geschreven door: Iris Murdoch
Artikel door: Jan Koster

Klassiek en modern tegelijk

[Recensie] De klok van Iris Murdoch is gepubliceerd in 1958. De belangrijkste thema’s die daarin aan bod komen zijn nu van de nodige spanning ontdaan. Om deze alleszins mooie roman op de juiste waarde te kunnen schatten, is het goed om het in de context van die tijd te kunnen plaatsen. Homofilie en -seksualiteit speelden zich noodgedwongen af in het verborgene. Getrouwde vrouwen moesten zich voegen naar de nukken van hun echtgenoten. Tegen die achtergrond is het een verrassend vrijpostige en gedurfde roman.

Dora als middelpunt
Murdoch neemt aan het begin van De klok ruimschoots de tijd om de personen te introduceren en hun achtergrond te beschrijven. De meeste aandacht gaat uit naar Dora en dat is begrijpelijk. Zij speelt in vrijwel alle gebeurtenissen een rol en met de meeste andere hoofdrolspelers heeft zij wel iets van doen.

Zij is getrouwd met Paul. Het begon hoopvol, maar dat duurde niet lang. De intelligente, doch wispelturige en impulsieve Dora, werd niet geacht er een eigen leven op na te houden. Als zij na een tijd genoeg krijgt van het recht zetten van spullen die recht staan en het zinloze schoonmaakwerk, het krijgt niet de tijd om vuil of stoffig te worden, verlaat zij Paul en trekt in bij Noel. Paul wil haar terug en na een hoop gezeur doet Dora dat en reist hem achterna naar Imber Court, waar hij tijdelijk aan het werk is.

Imber Court
Het is een bijzondere, afgelegen plek. Het grote gebouw bestaat uit twee delen: het ene deel is een klooster, in het andere is een lekengemeenschap gevestigd. Die laatste wordt geleid door Michael die zijn priesteropleiding zag stranden na een te intieme relatie met de veel jongere Nick. Hij stoot zich voor de tweede keer aan dezelfde steen. Hij valt als een blok voor de jonge en onschuldige Toby, die een zomer meedraait op Imber Court. Toby is daar om te leren en om kennis te maken met het leven in een religieuze gemeenschap, maar met leren had hij dat niet in gedachten.

Hereditas Nexus

Dan krijgt het klooster een nieuwe klok. De klok, de oude, is op mysterieuze wijze in de raadselachtige vijver beland. De mythe gaat dat als die klok zou luiden, dat er dan iemand zal sterven. Maar, omdat het ding al lang onder water ligt, is men daar niet meer bang voor.

Het komt allemaal samen Dat gebeurt als de nieuwe klok arriveert en zal worden gezegend. Alle hoofdrolspelers zijn er dan. Dora en Paul uiteraard, maar ook haar minnaar Noel duikt plotseling op als verslaggever. Michael is er uiteraard, terwijl Nick er ook verblijft om een bijzondere reden. Dan is daar Toby, die begeerd wordt door Michael (Nick heeft dat in de smiezen) en ook door Dora, waarom ook niet. En als kers op de taart is daar de tweelingzus van Nick, de mysterieuze schoonheid Catherine, die binnenkort zal intreden in het naastgelegen klooster. Het is genoeg voor een fraai circus.

Dan zijn er nog de twee klokken. De nieuwe, die zal worden gezegend, maar waarmee iets bijzonders zal gebeuren, en de oude, die toch minder onvindbaar is dan men dacht. De lange aanloop die Murdoch heeft genomen resulteert in een spetterende apotheose!

Persoonlijke ontwikkeling en gevoelige thema’s
De eerste indruk van De klok is dat er niet heel veel gebeurt. Het tempo ligt niet hoog, Murdoch neemt ruim de tijd voor haar aanloop. Dat is bedrieglijk, want als je De klok uit hebt en nagaat wat er zoal is gepasseerd is dat veel. Murdoch beschrijft wel veel, maar benadrukt weinig. De spanning door alle onderlinge relaties is voelbaar, maar dat benoemt zij niet expliciet. Er komt geen passage in voor waarin mensen de liefde bedrijven. Het is niet nodig, de lezer kan zich dat zelf wel voorstellen.

De persoon die de grootste verandering ondergaat is Dora. Afkomstig uit de maatschappelijke onderklasse trouwt zij met de dertien jaar oudere Paul, als zij nog te naïef is om in te schatten wat haar positie zal zijn. Zij weet zich aan hem te ontworstelen en eindigt als een jonge vrouw die eindelijk haar eigen weg kiest.

De emancipatie van een jonge vrouw was in die tijd ongebruikelijk, en om dat in een roman te verwerken was destijds ronduit gedurfd. Dat geldt ook voor de liefde tussen mannen. Het bestond wel uiteraard, maar om daar nou een thema van te maken was evenzeer gedurfd. Het knappe van Murdoch is dat zij laat zien dat deze variant niet anders is dan de liefde tussen man en vrouw. Het kan mooi zijn, maar heeft ook zijn lelijke kanten, zoals verraad, ontrouw, jaloezie en wraakgevoelens.

De klok is in een terughoudende, klassiek aandoende stijl geschreven. De onderwerpen die erin worden aangesneden, zijn modern, zeker voor die tijd. Een onweerstaanbare combinatie, die voldoet aan een van de eisen die je mag stellen aan goede literatuur: het beklijft.

Eerder verschenen op jkleest

Boeken van deze Auteur:

Het aardige en het goede

De leertijd

Vlucht voor de tovenaar

Op zand gebouwd

Bruno's droom