Geluk maakt niet gelukkig
Er werden nog nooit zoveel boeken over de weg naar het geluk geschreven als vandaag, en toch zijn we ongelukkiger dan ooit. Logisch, aldus de Amerikaans-Iraanse Emily Esfahani Smith, want geluk maakt niet gelukkig, dat doet alleen een betekenisvol leven.
[Interview] “Pas toen ik begon te schrijven en mijn eigen levensverhaal overdacht, besefte ik hoezeer ik door mijn kindertijd ben bepaald,” zegt ze. En dat was dan ook een uitzonderlijke kindertijd. Emily Esfahani Smith, kind van een Amerikaanse vader en een Iraanse moeder, groeide op in het Canadese Montreal. Haar ouders hadden een groot herenhuis gekocht. Een deel ervan werd gebruikt door soefi’s, aanhangers van een mystieke islam, om samen te bidden. De kleine Emily keek graag naar de darwisjen die na het mediteren thee dronken doorheen een suikerklontje. Soms droegen ze poëzie voor van Attar of Rumi. Andere keren zongen ze middeleeuwse liederen. Toen een dakloze aanklopte werd hij hartelijk ontvangen. Er ging iets gracieus uit van die mannen, en iets nederigs ook, want bovenal zeiden zij zoekers te zijn, zoekers naar betekenis in de wereld en in zichzelf. “Ik zag hoe zij zorg droegen voor elkaar,” vertelt Esfahani Smith, “Zo zouden we allemaal moeten leven, dacht ik, want zij waren echt gelukkig. Zij leidden een leven vol vreugde en voldoening en gaven me inspiratie voor mijn boek.”
Dat boek is De kracht van betekenis, waarin Esfahani Smith toont hoe verkeerd we wel bezig zijn. Vraag aan tien mensen wat hun ideaal is en negen zullen “gelukkig zijn” antwoorden. De voorbije decennia is geluk uitgegroeid tot het slagwoord wanneer we het over ons leven hebben. In 2000 verschenen vijftig boeken over geluk, berekende Psychology Today. Acht jaar later waren het er 4000. En toch zijn we nog nooit zo ongelukkig geweest als vandaag.
Volgens Esfahani Smith komt dat vooral doordat we vergeten zijn wat een goed leven vanouds inhield. In de Oudheid en de Middeleeuwen was een goed leven een deugdelijk en betekenisvol leven, een zoektocht naar eudaimonia, zoals filosoof Aristoteles zei. Alleen genot en plezier nastreven vond hij slaafs en vulgair. Het eudaimonische leven daarentegen eist dat we zowel onze morele als onze intellectuelen talenten ontwikkelen en deze inzetten voor het goed van zowel onszelf als de gemeenschap. Heel lang bleef dat het ideaal. Zelfs Kant vond het in de achttiende eeuw nog onze ethische plicht om dit betekenisvolle, eudaimonische leven na te streven.
Maar er waren ook andere krachten actief. Het verlichtingsdenken ondergroef traditie en religie, en daarmee ook de sociale cohesie. Individualisme en zelfrealisatie werden steeds vaker levensidealen. Als alle mensen hun eigen persoonlijke goed nastreven, zal ook de samenleving er wel bij varen, beweerden de liberale filosofen. Het kapitalisme werd daardoor meer dan een economisch systeem. Het werd een ideologie die het ideaal van het persoonlijk geluk vooropstelde. “Het kapitalisme heeft goede kanten, maar ook een paar donkere,” zegt Esfahani Smith, “het geluksstreven is er een van. Het illustreert de spirituele leegte van die ideologie. Zij die het geluk nastreven blijken immers nogal eens degenen te zijn die nemen uit de samenleving, terwijl mensen die betekenis in het vaandel dragen er ook iets aan teruggeven.”
Waarom is geluk niet alles in het leven?
“Omdat het niet gezond is. In de hele kapitalistische wereld zie je het aantal depressies en burn-outs toenemen. Mensen voelen zich eenzaam of angstig. Het aantal zelfmoorden gaat ook de hoogte in. Dat komt niet door een gebrek aan geluk, want precies in de landen waar de mensen zeggen het gelukkigst te zijn, zoals in Denemarken of Japan, piekt het aantal zelfmoorden. Daar heerst een gebrek aan betekenis. Iedereen kan gelukkig zijn. Geluk is immers iets van het moment. Zelfs wanneer je depressief bent is het gemakkelijk om het huis uit te gaan en je kortstondig gelukkig te voelen. Eens terug thuis, zul je je echter net zo slecht voelen als voordien. De leegte is er dan weer. Je zal je ongetwijfeld opnieuw afvragen of je leven iets waard is en of je iets nuttigs verricht. De kans dat je je op het einde van je leven zal afvragen of je gelukkig bent geweest is kleiner dan dat je je zal afvragen of je een betekenisvol leven heb geleid voor je verwanten en je omgeving: of je dingen gedaan hebt die een verschil hebben gemaakt en of je de wereld een klein beetje beter hebt achtergelaten dan je hem aantrof. Kortom of je een betekenisvol leven hebt geleid dus.”
Hoe doe je dat, je leven betekenis geven?
“De betekenisvraag is vandaag een persoonlijke vraag geworden. Wat ik ontdekte bij mijn onderzoek, is dat dit een zaak is van vier factoren. Belangrijk is dat je je gewaardeerd weet omwille van wie je bent en dat je een doel hebt in het leven. Ook heel belangrijk is het vertellen van verhalen, en meer bepaald van je eigen verhaal, hoe je de man of vrouw werd die je vandaag bent. Een leven krijgt immers pas betekenis wanneer je er een geheel van maakt. De laatste factor is transcendentie, dat je je verbonden voelt met iets groters. Dat kan religie zijn, maar ook kunst of natuur.”
Hoe komt het dat sommige culturen meer op betekenis gericht zijn en andere meer op geluk?
“Het valt op dat het leven in armere landen een stuk betekenisvoller is dan in rijke. Mensen zijn er over het algemeen religieuzer en hebben minder gestudeerd, waardoor ze de traditie minder in vraag stellen. Het gemeenschapsleven bestaat er nog en er worden meer kinderen geboren. Uit ieder onderzoek blijkt immers dat kinderen een doorslaggevende factor zijn voor het toekennen van betekenis aan het leven. In rijkere landen zie je op alle vlakken het tegengestelde: minder religieus, meer gestudeerd, meer individualistisch en weinig kinderen. Ook urbanisatie is belangrijk. Die heeft haar voordelen, zeker op economisch vlak omdat mensen in steden relatief rijker zijn dan op het platteland, maar er is ook een grot nadeel aan verbonden, dat de gemeenschap die je leven betekenis gaf weg is.”
Hoe belangrijk is een job bij het betekenis geven aan je leven?
“In Amerika lag het aantal zelfmoorden nooit hoger dan tijdens de Grote Depressie van de jaren 1930, net als de werkloosheid dus. Dat is ook de reden waarom Trump president is geworden. Veel mensen kozen voor hem omdat ze in een betekeniscrisis verkeerden veroorzaakt door hun werkloosheid en het daaruit voortvloeiend gevoel van wanhoop en minderwaardigheid. Een job is dus heel erg belangrijk, en dat moet niet eens een job met hoog maatschappelijk aanzien zijn. Ook huisvuilophalers en portiers zien de wereld positiever in dan werklozen. Dat je je gezin kan onderhouden en je kinderen kan laten studeren door je job geeft immens veel betekenis. Voor mijn boek sprak ik bijvoorbeeld met een poetsvrouw in een ziekenhuis. Ik maak mensen beter, zei ze, en ze was daar zichtbaar trots op.”
Moeten we de psychologische opdeling in hoogstaand en onbenullig werk dan niet proberen wegwerken?
“Natuurlijk, iedere job heeft zijn eigen waardigheid. Op het einde van haar roman Middlemarch schrijft George Elliot dat de geschiedenis gevormd wordt door onhistorische daden van alledaagse mensen wiens botten vandaag in onzichtbare graven rusten. De meeste mensen veranderen de wereld niet, ze onderhouden hem. Daarin hebben we allemaal onze rol te spelen. De een doet dat als ceo, de ander als journalist en een derde als staalarbeider. Maar het moet gezegd dat mensen met een dienend beroep, zoals leraars en dokters extra veel betekenis putten uit hun job. Werk hebben is ook gezond, blijkt uit onderzoek. Werklozen worden vaker ziek. Komt het doordat mensen met een job extra aandacht besteden aan hun gezondheid of doordat een job meer eigenwaarde geeft, waardoor je weerstand gesterkt wordt? We weten het niet, maar het is wel zo.”
Moeten scholen niet meer doen? Moet er een vak levensbetekenis komen?
“Ik vind inderdaad dat het onderwijs te veel doorgeschoten is in de richting van de kennisvakken. Vroeger wou het onderwijs een mens nog vormen. Iemand die buitenkwam uit het secundair moest een idee hebben van de filosofen uit de Oudheid, van de stromingen in de wereldliteratuur en de grote denkers uit de geschiedenis. Het onderwijs was erop gericht mensen de weg te wijzen naar een betekenisvol leven, door hen aan het denken te zetten. Die traditie is verloren gegaan. Dat is jammer omdat jonge mensen wel degelijk willen weten hoe ze hun leven zin kunnen geven.”
Misschien door iets minder op sociale media te zitten? Betekenis geef je niet in je eentje aan je leven. Je doet dat binnen een sociale context, toont u. Onderzoek toont echter aan dat we steeds eenzamer worden.
“Uit een recente studie blijkt dat Amerikaanse jongeren steeds minder drugs en alcohol gebruiken, en dat ze steeds minder seks hebben, gewoon omdat ze de hele dag op hun gsm zitten te tikken.
De eenzaamste mensen zijn degenen die de hele tijd privé-informatie zitten delen op sociale media. Ze hopen wellicht op werkelijk contact, maar dat komt er natuurlijk niet. Persoonlijk fysiek contact is uniek. Daar kan geen Facebook of Twitter tegenop. Zelfs geen Skype. We communiceren immers niet alleen met onze stem, we doen dat met heel ons lichaam. Sociale media verhinderen het aangaan van echte menselijke relaties.”
Misschien nog wel eenzamer dan jongeren op hun gsm zijn bejaarden in een instelling. Hoe geef je betekenis aan hun leven?
“Dat bejaarden in een instelling worden geparkeerd, bewijst dat onze gemeenschappen uit elkaar vallen. Wat gebeurde er traditioneel met oudere mensen? Zij werden opgevangen door hun kinderen. Mijn Iraanse oma verblijft de ene helft van het jaar bij mijn ouders en de andere helft bij mijn oom en tante. Zo ging dat vroeger overal. Nu is dat een uitzondering. Ik vind het fantastisch om haar in de buurt te hebben. Ik krijg er een andere, begrijpende kijk op het leven door. Het is gek, maar een paar generaties geleden werden ouderen nog gezien als wijzen, mensen met ervaring. Tegenwoordig behandelen we hen, hoe goed bedoeld ook, als kleuters. Zij worden daardoor beroofd van iedere waardigheid, terwijl ze tot zo veel meer in staat zouden zijn als ze serieus werden genomen. We kunnen daar iets aan doen, en dat hoeft zelfs niet eens spectaculair te zijn. Je moet mensen het gevoel geven dat ze controle hebben over het eigen leven. Laat hen kleine taken uitvoeren, betuttel ze niet de hele tijd. In de V.S. is op dit vlak een interessant langlopend onderzoek gebeurd. Een aantal bejaarden kreeg een plant om zelf voor te zorgen. Anderen kregen een plant waar voor gezorgd werd. Na anderhalf jaar bleek de eerste groep er psychologisch stukken beter aan toe dan de tweede. Zo simpel, denk je dan, en inderdaad, ons leven bestaat uit kleine zaken.”
Waarom lijkt de een gesterkt uit een traumatische ervaring te komen, terwijl de ander verslagen achterblijft?
“Dat hangt af van de betekenisgevende factoren in je leven. Stel dat je een kind verliest door kanker. Wanneer je daarna beslist verpleger te worden op de afdeling oncologie heb je betekenis geput uit die dood. Je hebt een doel gevonden. Het is in dit verband ook belangrijk om over je eigen leven na te denken en er een verhaal in terug te vinden; zelfs om dat verhaal neer te schrijven. Een gelukkig leven wordt altijd geassocieerd met gelukkige momenten, terwijl een betekenisvol leven een geïntegreerde aanpak veronderstelt. Daar hoort reflectie bij. Iedereen heeft een verhaal. Dat is trouwens ook de reden waarom ik journalist geworden ben. Om mensen hun eigen verhaal te leren ontdekken.”
Het grootste trauma dat ons kan overkomen is wellicht de dood. Hoe geef je betekenis aan je leven wanneer je stervensuur nadert? U lijkt weigerachtig te staan tegenover euthanasie, maar waarom zou iemand die ondraaglijk pijn leidt niet voor de dood mogen kiezen?
“Ik ben helemaal niet tegen euthanasie. Mensen hebben het recht om hun eigen leven in handen te nemen. Het valt me echter op dat mensen meestal geen euthanasie vragen omwille van ondraaglijke pijn, maar wel omdat ze vinden dat hun leven betekenisloos is geworden. Iemand krijgt de diagnose kanker. Hij realiseert zich dat zijn leven veel korter zal zijn dan gedacht, vindt dat dit korte leven geen waarde heeft en wil euthanasie. Waarom al die chemo doorstaan? Ik begrijp dat, maar misschien is een gebrek aan betekenis niet voldoende voor euthanasie. Misschien kunnen we die betekenis wel terugvinden. Mensen willen waardig sterven. Misschien doen ze dat beter wanneer ze vrede hebben met de wereld en inzien wat de waarde is van het leven dan wanneer ze voor euthanasie kiezen. En in feite zijn we allemaal zo. Betekenis is belangrijk voor iedereen. We hebben ’s ochtends allemaal een reden nodig om ons bed uit te komen.”
—
Eerder verschenen in De Morgen
