Als je vleugels hebt lukt alles
[Recensie] Op de cover van De man die een kip was van Frits Criens (1949) staat het beeld Lifesaver dat Niki de Saint Phalle samen met haar echtgenoot Jean Tinguely maakte voor de stad Duisburg. Het is een fontein dat deel uitmaakt van een fonteinenroute in de stad. Je ziet een kleurrijke fantasievogel of een mythische vogel met gespreide vleugels waaraan zich een vrouw vastklampt, een Nana. Een Nana staat voor De Saint Phalle voor een zelfverzekerde en soms boze vrouw. De vogel biedt haar bescherming, is voor haar een redder in de nood en kan mensen verheffen boven het alledaagse.
Dit beeld dekt de lading van deze roman met twee verhaallijnen volledig. De eerste is die van Almatine, de moeder van het hoofdpersonage Egidius Henne, en de tweede die van Henne (let op de naam). Hij verandert langzaam maar zeker in een kip. Egidius lijdt aan zoantropie. Dat is een ziekte waarbij mensen denken dat ze in een dier veranderd zijn.
Prachtige verbindingen
Frits Criens heeft een intelligentie en gelaagde roman geschreven. De gelaagdheid is te zien aan de maatschappijkritiek (denk aan hoe mensen buitengesloten worden en wat het effect is op hun leven, kritiek op de hulpverlening – psychologische hulp is het afvoerputje voor lastige werknemers – corruptie, kritiek op ideologieën, de manier waarop omgegaan is met de coronapandemie, de alternatieve waarheden, hoe we kijken naar mensen die anders zijn, de spanning tussen geld en macht en welzijn), maar ook aan de wijze waarop Criens het artistieke, literaire en culturele verbindt met zijn verhaal. Een voorbeeld. Als kind maakt Egidius een tekening geïnspireerd op de prent ‘Nebukadnezar kruipt te midden van het vee op de grond’ van kunstenaar Jan Luyken uit 1712. Die tekening van Egidius komt steeds terug in het verhaal: “Ik wilde (…) mijn binnenwereld zichtbaar maken voor anderen.” Koning Nebukadnezar gedraagt zich in het Bijbelboek Daniël als een dier en wordt vervolgens verstoten. Hij denkt dat het de straf van God was voor zijn hoogmoed. Hij zou genezen als hij erkende dat alleen dankzij Gods genade een mens in staat is succesvol te zijn. Koppel hieraan het motto van het boek van de hand van C. Buddingh ‘Het verlangen naar eenzaamheid is dikwijls een vorm van hoogmoed’, lees het verhaal en de cirkel is rond. Nebukadnezar liet de Babylonische hangende tuinen aanleggen en Egidius maakt zijn eigen kippenlusthof, il giardino di Egidio: “Het is een hommage aan mijn talent om een eigen wereld te scheppen.” Dat verwijst naar het beeldenpark van Niki de Saint Phalle, het Giardino dei Tarochi. Deze tuinen zijn geïnspireerd op Tarot-kaarten. Ze zeggen iets over de grote thema’s in het leven en over het leven van alledag. Zie hier de wereld om Egidius en zijn moeder heen en hun eigen wereld. Het is indrukwekkend wat Criens aan verbindingen laat zien.
Vier dagen
Het verhaal speelt tijdens de Corona-tijd. Hij heeft voor een mooie vorm gekozen. Egidius heeft van de psychologe – waarmee hij in conflict is – de opdracht gekregen om op te schrijven wat hem overkomen is. Hij doet dat in een verhaal dat vier dagen omvat, waarin heden, verleden en toekomst door elkaar spelen. Daarbinnen ontwikkelen zich de twee verhaallijnen, maar komen ook dromen en fantasieën voor.
Eenzaamheid en verstoten zijn kenmerken het leven van zowel moeder Almatine als Egidius. Stap voor stap wordt hun leven ingekleurd, enerzijds door wat moeder aan Egidius vertelt, anderzijds door wat Egidius in de ik-vorm vertelt. Moeder heeft een triest leven achter de rug, voelde zich in haar jeugd als schipperskind ‘gevangen’, is opgevoed met angst voor de duivel en bezeten van de gedachte dat Gods als ware hij een boekhouder precies je zonden bijhoudt om te bepalen of je in de hemel of de hel terecht komt. Een vader is niet in beeld. Egidius heeft last van hoe haar moeder zich opstelt, maar merkt ook dat Almatine hem beschermt. Pas als moeder haar einde ziet naderen wordt duidelijk waarom ze zo is. Dan klampt ze zich als het ware aan Egidius vast (net als de Nana in het beeld Lifesaver). Criens is zowel in het hoofd van Almatine als dat van Egidius gekropen en ontleedt nauwkeurig de psychologische ontwikkeling die beiden doormaken.
Egidius, heeft moeite om sociale relaties aan te gaan, voelt zich verheven boven anderen (hoogmoed). Hij heeft last van ‘dwangkracht’ waarbij hij klapwiekend, fladderend met zijn armen beweegt. Hij is recht door zee, strikt en oprecht. Hij wil kunstenaar worden, wordt even leraar Nederlands en eindigt als hoofd ruimtelijke ordening en infrastructuur bij een gemeente. Hij komt daar in conflict met een wethouder waar een geur van corruptie omheen hangt. Hij wordt uiteindelijk op non-actief gesteld en begint zijn eigen wereld op te bouwen. Hij heeft last van eenzaamheid, voelt zich gefrustreerd, trekt zich steeds meer terug en gaat op weg naar een totale transformatie als kip:
“In feite is een kip met zijn onbeholpen lijf en zwakke vleugels haast net zo’n onbekwame vlieger als ik. Dat besef schiep een soort band, wat me goeddeed.”
Transformatie
In feit gaat het om een transformatie van Egidius waarin hij het verleden en het heden achter zich wil laten en Creator van het Onbekende Nieuwe zal worden, zich zal bevrijden. “Als je vleugels hebt lukt alles” zegt hij. “Het Onbekende Nieuwe zal mensen met zichzelf confronteren en leiden tot ontmaskering van hun zelfbedrog,” denkt Egidius. Net zoals we tijdens de Corona-tijd dachten dat er een ‘nieuwe werkelijkheid’ zou ontstaan. Maar gaat het hem lukken?
Het verhaal schuurt, ontroert, verwondert, maakt je kwaad, doet je glimlachen, zet aan tot nadenken en stimuleert je verbeeldingskracht. En dat is wat goede literatuur doet!
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
