"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De Metamorfose van de Wereld

Woensdag, 17 augustus, 2022

Geschreven door: Jürgen Osterhammel
Artikel door: Gaëtan Regniers

Ambitieuze geschiedschrijving van de 19e eeuw

[Recensie] Met Duitse Gründlichkeit neemt Jürgen Osterhammel de lezer mee om de 19e eeuw te herontdekken. De eeuw die volgens de Duitse historicus cruciaal was in de ontwikkeling van de moderne samenleving, en waar wij vandaag grotendeels het product van zijn, wil hij op die manier recht doen. Verwacht geen zwierige verhalende geschiedenis van het genre Geert Mak, Osterhammel bekijkt de negentiende eeuw door een analytische blik en stoelt zijn oerdegelijk relaas op een berg secundaire literatuur.

Panorama’s
Een kleine 1.200 pagina’s heeft Jurgen Osterhammel nodig om De metamorfose van de wereld uit de doeken te doen. Zoals bij wel meer dikke pillen moet de lezer zich door de eerste hoofdstukken worstelen om beloond te worden. In dit geval ligt de verklaring voor de hand: Osterhammel hanteert een meta-perspectief en beantwoordt een op het eerste zicht evidente vraag als ‘Wanneer was de negentiende eeuw?’ en het intrigerende ‘Waar lag de negentiende eeuw?’. In het tweede deel behandelt Osterhammel wat hij noemt panorama’s, brede thema’s zoals mobiliteit, levensstandaard, steden en imperia. Deel drie is dan weer voorbehouden voor de meer concrete thema’s: industrie, arbeid, netwerken en ga zo maar door.

Binnen het bestek van deze recensie is het onmogelijk om op alle details in te gaan, daarom beperk ik mij tot enkele algemene
bedenkingen en tot de conclusies die weinig of niet overtuigen. Door zowat de hele geschiedenis van de ‘lange’ 19e eeuw – die dus meer dan 100 jaar omspant – én dat op een globale schaal neemt Osterhammel wel erg veel hooi op zijn vork. Dit betekent dat hij keuzes moet maken en die zijn dan weer ingegeven door zijn eigen expertise en voorkeuren. De lezer die wil weten welke processen in elk werelddeel speelden blijft zo op zijn honger zitten. Het feit dat Osterhammel definitief breekt met een Eurocentrische benadering van de geschiedenis weegt niettemin zwaarder door dan de blinde vlekken die hij noodgedwongen aan toekomstige auteurs over laat.

Landbouwopbrengsten
De industrialisatie die (vooral in de Zuidelijke Nederlanden) al vroeg werd ingezet wordt door Osterhammel verklaard vanuit een brede economische dynamiek, waarin arbeid en kapitaal, maar bijvoorbeeld ook hoge landbouwopbrengsten een rol spelen. In een poging om een allesomvattende verklaring te bieden blijft Osterhammel soms steken in platitudes van het genre “een nadruk op hard werken” om de industrialiseringstendens te verklaren. Ook op een aantal andere vlakken valt wel wat af te dingen op Osterhammels conclusies. De stelling dat Europese kleinburgers een benepen horizon hadden houdt geen rekening met het feit dat ook voor hen, dankzij de enorme uitbreiding van massamedia (bijna exclusief toe te breiden aan de opkomst van relatief goedkope kranten en tijdschriften), de wereld zich opende. De kleinburger reisden zelf dan wel amper, hij of zij was wel indirect verbonden met grote delen van de wereld. Een ander problematisch besluit is Osterhammels idee dat Engels rond 1900 cultureel de invloedrijkste taal was, terwijl in grote delen van de wereld het Frans nog steeds de cultuurtaal bij uitstek was, niet enkel voor de aristocratie, maar ook voor de hogere burgerij en voor iedereen die sociale promotie wilde maken. De mondiale hegemonie van het Engels is pas een feit geworden na 1945.

Boekenkrant

Dit zijn slechts enkele aspecten waar Osterhammel zich vergaloppeert. Een voorkeur voor ingewikkelde zinnen en een vertaling die af en toe stroef leest maken het de lezer ook niet altijd gemakkelijk. Dit doet overigens niks af van de intrinsieke kwaliteit van dit vuistdikke boek. Conclusie? Osterhammels allesomvattende manier van geschiedschrijving is in essentie een erg negentiende-eeuwse aanpak, het is vooral door het eurocentrisme achter zich te laten dat hij een forse bijdrage levert aan een vernieuwde blik op de 19e eeuw. Een eeuw die wellicht nog meer aandacht verdient aangezien de invloed ervan op de hedendaagse wereld nauwelijks overschat kan worden.

Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow