“Ironisch dat een land met zo’n lang koloniaal verleden niet-witte Belgen nog altijd als allochtonen ziet”
Chika Unigwe’s nieuwste roman is een hedendaagse herwerking van de Griekse mythe van Hades en Persephone, omdat ze van die oude teksten houdt, vertelt ze, en omdat die relevant blijven, want “Persephone wordt het slachtoffer van mannelijk macht en vrouwvijandigheid, het lot ook van zoveel hedendaagse vrouwen.”
[Interview] “Het verbaast me helemaal niet dat de Griekse mythen en tragedies populair blijven,” zegt de Nigeriaanse, na een lang verblijf in België uiteindelijk in Amerika terechtgekomen Chika Unigwe, “Zij tonen ons immers dat de wereld nog niet veranderd is. Wij kampen nog steeds met dezelfde emoties, ook al denken we o zo origineel te zijn en alles zelf uit te kunnen vinden. Er zijn geen nieuwe problemen, alleen maar herhalingen van de oude. Toen ik in de middelbare school zat kwam er een toneelgezelschap op bezoek. Ze speelden een stuk van Ola Rotimi, een Nigeriaanse toneelschrijver, een adaptatie van Sofocles’ Oedipus Rex. Ik vond het fantastisch hoe iets wat in de Griekse oudheid was geschreven cultureel relevant kon zijn in het Nigeria van de twintigste eeuw. Zeker vandaag is dat inzicht belangrijk, want in tijden van toenemende polarisatie tonen die Griekse verhalen ons dat we misschien niet zoveel verschillen van elkaar en toch eerst en vooral mensen zijn.”
Net zoals Kamila Shamsie een paar jaar geleden in Home Fire, vertaald als Huis in brand, een hedendaagse bewerking maakte van het verhaal van Antigone, heeft Unigwe zich voor het schrijven van haar nieuwe roman op een Griekse mythe gestort, en wel op die van Hades en Persephone. Die verhaalt hoe Hades, de god van de onderwereld zijn zinnen heeft gezet op Persephone, de dochter van oppergod Zeus en Demeter, de godin van de landbouw en de vruchtbaarheid. Omdat Demeter haar dochter wil behoeden tegen zwangerschap en huwelijk gaan zij en Zeus niet in op Hades’ verzoek om Persephones hand, en dus neemt hij het heft in eigen hand en ontvoert hij haar naar zijn onderwereld. In Unigwe’s in het Nigeriaanse Enugu spelende De middelste dochter gebeurt er iets gelijkaardigs. Daarin ontmoet Nani na de dood van haar vader en oudste zus, terwijl ze rozen aan het plukken is, Ephraim, “een man van god”, zoals deze prediker van een Pinksterkerk zichzelf voorstelt. Hij maakt haar het hof, maar haar moeder, die een zwangerschapskliniek leidt, wil niets van hem weten. Nani gaat uiteindelijk toch in op zijn verzoek om een nacht bij hem door te brengen, wat leidt tot een verkrachting en voor ze het weet ook tot een zwangerschap en een huwelijk, zonder dat ze verliefd op hem is. En die liefde komt ook niet, zelfs niet na drie kinderen, waardoor ze er steeds meer naar haar vroegere wereld gaat verlangen, al weet ze dat haar moeder haar inmiddels uit haar huis en haar leven heeft verbannen.
“Er bestaan verschillende versies van het verhaal van Hades en Persephone,” legt Unigwe de literaire keuzes uit die ze maakte bij het schrijven van haar roman. “In allemaal wordt Persephone door Hades meegenomen naar de onderwereld, waarna ze zes maanden per jaar mag terugkeren naar de aarde, tijdens de lente en de zomer dus, waarmee de Oude Grieken een verklaring gaven voor de seizoenen. In sommige versies wordt ze ook echt verliefd op haar ontvoerder, wat ik een vreselijk idee vond. Daarom wou ik een versie schrijven waarin Persephone zich verzet tegen haar lot. Ik zag hier een link met de voor vrouwen gevaarlijk wijze waarop vaak over verkrachting en huiselijk geweld wordt gesproken, alsof het allemaal hun eigen schuld is. Bij mijn weten zijn dat de enige misdaden waarvan het slachtoffer de schuld krijgt. Toen ik aan de universiteit zat, ben ik ook bijna verkracht. Ik vind het nog steeds traumatiserend dat als die man geslaagd was in zijn opzet, mijn broer de enige was geweest met wie ik erover had kunnen praten. Bij de universiteit moest ik er niet mee aankloppen, net zo min als bij de politie. Dat heeft alles te maken met de cultuur rond victim blaming die zo snel mogelijk moet veranderen. Er is ook iets mis met ons taalgebruik over seksueel misbruik. In Amerika zeggen we ‘defilement’, wat vertaald zou kunnen worden als bezoedeling. Dat zegt veel over het slachtoffer, maar niets over de misdadiger.”
En veel over hoe mannelijkheid wordt gezien?
“Ongetwijfeld, want dat gaat samen, en pak er ook het patriarchaat maar bij. De vrouw wordt op verschillende wijzen geknecht en tot gebruikswaar herleid. Veel mannen vinden dat ze recht hebben op vrouwen, net zoals Hades en Ephraim. Zij vinden Persephone of Nani mooi en dus slaan zij haar aan. Wat die vrouwen er zelf van vinden speelt geen rol. Ook dat is een probleem dat in veel culturen niet gezien wordt.”
Na de dood van Nani’s vader komt diens broer zijn erfenis opeisen, waar haar moeder niet op ingaat. “Een paar generaties geleden zou jij mijn eigendom geweest zijn,” zegt hij, “net als al je eigendommen.” Leven de oude erfenisregels nog in Nigeria?
“Wanneer de weduwe geen eigen inkomen of middelen van bestaan heeft, soms wel, want dan is ze afhankelijk van de familie van haar gestorven man. Het komt alleszins minder voor dan vroeger. Mijn boek speelt in het zuidoosten van Nigeria, waar mannen vaak ook niet meer dan een vrouw kunnen hebben, omdat ze Christen zijn, of gewoon omdat vrouwen het weigeren.”
Wou u ook iets over religie zeggen, want het zal toch wel geen toeval zijn dat Ephraim een prediker is?
“In de Pinksterkerken kom je pastoors tegen die echt voordragen alsof ze god zelve zijn en zo ziet hun congregatie hen ook. ‘Raak niet aan de gezalfden,’ zegt men in Nigeria. Het maakt dus niet uit wat zulke mensen doen of zeggen, zij kunnen zich alles permitteren. Ik vind dat gevaarlijk. Als je zulke mensen niet mag bekritiseren geef je hen de kans om volledig hun zin te doen. Macht corrumpeert, en absolute macht corrumpeert absoluut, zoals de Britse politicus Lord Acton in de negentiende eeuw al wist.”
Dan droom je ervan om een paar zware SUV’s te bezitten, zoals Ephraim?
“Ja, want als man van god wil je rijk worden. Je rijkdom toont immers hoe rijk je kerk is en welke kerk wil nu arm lijken? Hoe pervers kun je worden?”
Nani’s moeder heeft een bevallingskliniek, ook wel een babyfabriek genoemd door degenen die het niet eens zijn met haar praktijk om hulpbehoevende vrouwen aan te trekken hen in comfortabele omstandigheden te helpen bevallen om vervolgens hun kinderen te verkopen.
“Die babyfabrieken zijn illegaal in Nigeria. Legale adopties gebeuren natuurlijk ook, maar die verlopen vaak moeilijk. Vandaar die babyfabrieken dus, waar baby’s verkocht worden. De geboorteakte wordt automatisch op de naam van de ouders gezet die de baby kopen, wat betekent dat die later nooit in staat zal zijn om zijn biologische ouders terug te vinden.”
Maar is het niet heel dubbel? Enerzijds is het natuurlijk babyhandel, maar zoals iemand in je roman ook opmerkt, anders zien die zwangere vrouwen zich misschien wel genoodzaakt om op straat te bevallen, terwijl ze in de kliniek van Nani’s moeder met alle mogelijke zorg worden omringd.
“Ik hou van dat soort morele ambiguïteit. In Nigeria bezoeken maar weinig mensen de legale adoptiecentra omdat er op adoptie een stigma rust. Vruchtbaarheid is heel belangrijk. Als je een kind adopteert geef je impliciet toe dat je er zelf geen kan krijgen, en dat wil je natuurlijk niet. Als je daarentegen een kind koopt, weet niemand dat. Sommige vrouwen laten zich een spuitje geven waardoor het lijkt alsof ze zwanger zijn. Op een dag zeggen ze dat ze naar Londen gaan om te bevallen en na een tijd komen ze terug met een baby. Iedereen tevreden dus. Maar het kan ook slecht aflopen. Toen ik research deed voor mijn boek sprak ik een jonge vrouw die op een bepaald moment van een vriend een jobvoorstel had gekregen. Een vrouw die op het platteland woonde wou haar rijkelijk betalen om anderhalf uur per week als dienstmeisje te werken. Toen ze toestemde bracht hij haar naar de vrouw, maar daar ontdekte ze dat ze geen dienstmeisje moest zijn, ze werd naar een huisje gebracht waar ze samen met andere zwangere vrouwen gevangen werd gehouden. Het idee was dat ze daar zouden bevallen en dat hun baby daarna verkocht zou worden. Soms kwamen er mannen naar het huisje om de vrouwen te verkrachten en te bezwangeren. Wanneer zo’n meisje stierf, werd ze door haar gijzelnemers weer thuis afgeleverd, maar een vergoeding volgde er niet. Wat je ook hebt zijn cryptozwangerschappen. Dat gebeurt wanneer – vaak oudere – vrouwen via IVF een baby willen en de arts ontdekt dat die vrouwen geen eitjes meer hebben. Dus wat doet hij? Hij betaalt een jonge vrouw om een paar eitjes af te staan en brengt vervolgens zo’n bevrucht eitje bij de oude vrouw in, waarna ze een kind krijgt van een andere vrouw zonder dit zelf te weten. Een ander verhaal dat ik hoorde gaat over een draagmoeder die tegen de regels in haar baby vergezelde naar zijn nieuwe ouders. De vrouw die de baby gekocht had wou hem overnemen, maar de draagmoeder bedacht zich op dat moment. De tussenpersoon trok daarop de baby uit de armen van zijn moeder om hem aan de nieuwe moeder te geven. Ze was al betaald voor die baby, zei hij en dus kon ze niet meer van gedacht veranderen. Kinderen vormen een hele industrie in Nigeria.”
En wat vindt u van internationale adoptie?
“Er zijn mensen die geloven dat het moreel goed is om een Afrikaans kind te adopteren en er zijn andere die denken dat ze dat moeten doen omdat het goed is voor hun imago. Ze zien zichzelf als witte redders. Ik vind het belangrijk om een verschil te maken tussen die twee. Ik ken mensen die lang geleden een internationale adoptie deden. Hun kinderen zijn inmiddels al rond de dertig en hebben zich altijd gezinsleden gevoeld. Hun ouders zijn hun ouders. Maar ik heb ook mensen gekend die kinderen naar hier haalden om ze te redden en die min of meer eisten dat die kinderen hen daar dankbaar voor zouden zijn. Kinderen moeten niet dankbaar zijn omdat er voldaan wordt aan hun basisbehoeften, zoals eten, een dak boven het hoofd en een warme thuis. Dat moet je gewoon doen voor je kinderen. En dan zijn er ook nog de mensen die niet weten hoe ze met een kind van een ander ras moeten omgaan. Ze weten niet dat je hun haar met olie moet behandelen en hun benen moet insmeren met lotion, waardoor die kinderen er verwaarloosd bijlopen, als leefden ze op de straat. Zo’n kinderen zullen zich nooit thuisvoelen bij hun Belgische ouders. Toen ik nog in Turnhout woonde heb ik iemand gekend die op haar vijftiende wegging bij haar adoptieouders. Ze had altijd geweten dat ze geadopteerd was, maar een liefdevolle thuis had ze niet. Op de kleuterschool had iemand gevraagd waarom ze anders was dan haar ouders. Het meisje had dat ’s avonds aan haar moeder gevraagd en die had geantwoord: ‘omdat je niet uit mijn buik komt.’ En daar moest ze het mee doen. Op haar vijftiende kreeg ze allerlei problemen, waarna haar ouders die aan haar Afrikaanse afkomst weten.”
De Vlaamse mentaliteit wellicht. Heeft u gehoord wat Dalila Hermans onlangs allemaal over zich heen heeft gekregen?
“Ik woon al tien jaar niet meer in België, maar als ik die dingen hoor en lees, merk ik dat er nog niet veel veranderd is. Ik vind het ironisch dat een land met zo’n lang koloniaal Congo-verleden niet-witte Belgen nog steeds ziet als allochtonen en hen ook nog altijd zo behandelt. Een van de redenen daarvoor is ongetwijfeld onwetendheid, maar er bestaat ook zoiets als gewilde onwetendheid, waarbij je de waarheid niet wil zien, wat vaak ook nog eens met een soort Trumpiaanse arrogantie gepaard gaat. ‘Dit is ons land,’ hoor je toch nog vaak tussen de regels door, wat een eilandmentaliteit verraadt, alsof wat buiten België gebeurt hier geen invloed heeft en de Belgische geschiedenis alleen maar gaat over wat er op het eigen grondgebied heeft plaatsgevonden. Dat is ook het verschil tussen racisme in Amerika en racisme hier. Toen ik nog in Turnhout woonde, stuurde de VDAB een gekleurde vriendin van me naar een jobinterview bij een tweedehands winkel. De manager zag haar binnenkomen en zei meteen dat het niets zou worden omdat hij niet met allochtonen samenwerkte, zonder schaamte noch angst dat die uitspraak gevolgen zou hebben. In Amerika durf je zoiets niet luidop zeggen, want dan krijg je problemen. Je vraagt er dus niet ‘Waar kom jij vandaan?’ maar wel ‘Wat een mooi accent gebruik jij, waar komt dat vandaan?’
Nu u het woord Trumpiaans heeft laten vallen, de vorige keer dat we elkaar spraken was in oktober 2020, net voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Ik hoop dat Biden wint, zei u toen. Bent u tevreden over zijn beleid?
“De avond van de verkiezingsdag ben ik vroeg gaan slapen omdat ik bang was voor de uitslag. Ik werd vroeg wakker, checkte het nieuws en had het gevoel dat ik na vier jaar mijn adem inhouden eindelijk kon uitademen. Het is voorbij, dacht ik. Biden heeft het landschap veranderd. De sfeer is vriendelijker geworden. Hij is een verbindende figuur. Onder Trump kon iedereen de remmen losgooien. Wilde je mensen beledigen, dan deed je dat gewoon. En je was er nadien fier op. Dat is veranderd door Biden. Maar zijn macht is beperkt natuurlijk, zeker nu de Republikeinen weer een meerderheid hebben in het Huis van Afgevaardigden.”
In Europa wordt zijn beleid, zeker sinds zijn miljardensubsidies om groene bedrijven naar de VS te lokken, vaak gezien als Trumps America First, maar dan met een vriendelijker gezicht.
“We moeten niet naïef zijn. Wil je in Amerika verkozen worden, dan moet je opkomen voor de belangen van het land. Vergeet niet dat veel Amerikanen nogal simpel van geest zijn en niet echt openstaan voor nuance. De grenzen van Amerika zijn de grenzen van hun wereld. Veel mensen komen het land nooit van hun leven uit. Als je dus ooit verkozen wil worden moet je aan hun verzuchtingen voldoen, aan die van de mensen die vroeger op Trump stemden dus. Dan moet je niet met een gecompliceerd internationaal verhaal afkomen over globalisering en het belang van de VN.”
Wat je twee jaar geleden ook zei was dat als Trump niet verkozen zou worden de Republikeinen weer naar het centrum zouden opschuiven en er een eind zou komen aan een negatieve, polariserende periode. Maar Trump is er nog?
“Hij heeft de leugen de wereld ingestuurd dat hij niet verloren had en dat Biden de verkiezingen had gestolen. Het verhaal was dus nog niet af, voor hem niet en evenmin voor zijn aanhangers. Ik hoop enerzijds dat hij achter de tralies verdwijnt, maar ik besef ook dat hij door de huidige rechtszaak in bepaalde kringen alleen maar populairder wordt. Je moet bijvoorbeeld eens naar Fox News luisteren.”
De polarisatie is dus niet weg, zoals je gehoopt had?
“Nee, en ze duikt op steeds meer plaatsen op, ook in Nigeria trouwens. We hebben net verkiezingen achter de rug. In de deelstaat Lagos was de Labour-kandidaat voor het gouverneurschap controversieel omdat zijn vader wel uit Lagos komt, maar zijn moeder niet. Die komt uit het zuid-oosten en is een Igbo. Voor sommige mensen is etniciteit opeens een issue.”
Waar eindigt dat?
“Als de politieke instituties zwak zijn, kan dat tot situaties als in Rwanda en Burundi leiden. Zijn ze daarentegen sterk, dan heb je iets als de bestorming van het Capitool op 6 januari vorig jaar, angstaanjagend, daar niet van, maar geen echt gevaar voor het land. Vandaar dat ik voor krachtige instituties opkom, ook in Nigeria.”
—
Eerder verschenen in De Morgen
