Portret van Afrikaanse levensader
[Recensie] Dit boek is “… een geschiedenisboek over de ontwikkeling van de beschaving en een reisverhaal over de langste rivier ter wereld” (p. 16). Het is een uitgebreid verslag van een reis met achterliggende studie waarin vele Afrikaanse landen aan de orde komen.
De Rijn van Martin Hendriksma, al zijn deze boeken onderling niet echt vergelijkbaar. De Nijl is een gedegen historische studie terwijl Atlas van de IJssel een cartografisch boek is en de boeken van Deen en Hendriksma vooral journalistieke impressies zijn.
De Nijl is minder oud dan wij wellicht denken. Geologisch gezien is het zelfs “… een vrij jonge rivier die zeer oude beschavingen voortbracht” (p. 18). De Nijl ontstond namelijk door geologische processen van 15.000 tot 25.000 jaar geleden.
Studieus reisverslag
Het boek opent met een bezoek van Terje Tvedt aan Rome waar zich een oud mozaïek met de Nijl bevindt. Daarna volgt een uitvoerig verslag van de reis die hij aflegt, vanaf de monding van de Nijl tot aan de bronnen van de Blauwe en de Witte Nijl, een afstand van 6800 kilometer.
De Nijl vertelt een breedvoerig verhaal met nationale en vaak ook wel bewogen geschiedenis, vol nationale en internationale conflicten. De Nijl is in deze regio waar weinig water valt van fundamentele betekenis. Juist daarom is er door alle eeuwen heen strijd geweest om het water en die strijd neemt alleen maar toe sinds mensen in staat zijn om het water naar hun hand te zetten door forse dammen te bouwen. De komst van zo’n dam heeft onmiddellijk verstrekkende en onomkeerbare gevolgen voor landen die verderop aan de Nijl zijn gelegen.
Ook de kolonisatie in Afrika speelt een grote rol in dit boek en met name het Verenigd Koninkrijk is in het verleden zeer actief geweest in het gebied rond de Nijl omdat het behoorde tot hun ‘interessesfeer’. Daarnaast hebben ook Frankrijk, Duitsland en België koloniën gehad en de nodige politieke en culturele invloed uitgeoefend.
Boeiend is het reisverslag door Zuid-Soedan waarin het eigen karakter van dit land naar voren komt: authentiek en ruim. De achterliggende gedachte van dit boek komt in dit citaat goed naar voren:
“Elk boek dat probeert de biografie en de geschiedenis van de Nijl te reconstrueren, moet proberen aan te tonen hoe de rivier, als een ingewikkeld systeem op zichzelf, en de ervaringen van de mensen die in zijn stroomgebied wonen, op elkaar inwerken en elkaar beïnvloeden, en dus relevant worden gemaakt voor algemene discussies en theorieën over maatschappij en ontwikkeling” (p. 222).
Bij Rwanda staat de auteur stil bij het drama van de genocide dat hier in de negentiger jaren van de 20e eeuw plaats vond, het etnische conflict tussen Hutu’s en Tutsi’s dat het land verscheurde. Tvedt zoekt naar de duiding ervan en dat blijkt lastig te zijn want er zijn allerlei sociale en culturele factoren die hieraan ten grondslag liggen. Opvallend is de rust en orde die nu direct over de grens in Rwanda merkbaar zijn; het lijkt erop dat het recente conflict tot het verleden behoort.
Het reisverslag omvat ontmoetingen met mensen in vele landen, impressies van het landschap, gelardeerd met verhalen en mythen die met de Nijl zijn verbonden.
Omstreden water
De Nijl heeft de rivier weliswaar als uitgangspunt maar omdat deze zo bepalend is voor het leven in de landen waar hij doorheen stroomt, komt er ook veel nationale en internationale geschiedenis ter sprake. De auteur neemt daar ruimschoots de tijd voor en meestal is het boeiend om te lezen al is de hoeveelheid informatie soms wel veel voor de gemiddelde lezer om te verwerken.
Machthebbers, oorlogen, conflicten, imperialisme, etnische strijd spelen door de eeuwen heen een grote rol. De Nijl stond daarin vaak centraal zoals Churchill dat prachtig verwoordt:
“De Nijl was de geweldige melodie die terugkomt in de hele oorlogsopera. De generaal die militaire operaties beoogt, de staatsman die voor serieuze beslissingen staat en de lezer die het verloop en de resultaten van beide wil bestuderen, moeten aan de Nijl denken… Het is de oorzaak van de oorlog; de manier waarop we vechten, het doel waarnaar we streven” (p. 162).
De Nijl is de levensader voor deze landen in woestijnachtige gebieden waar weinig neerslag valt, reden waarom het water van de Nijl van onmisbaar belang is en de behoefte aan dit water groot is. Gezien de toenemende bevolking en de intensievere landbouw neemt het waterverbruik alleen maar toe, eigenlijk meer dan de Nijl kan dragen. Het is dan ook de oorzaak voor rivaliteit tussen de landen aan de Nijl. Men probeert dat politiek op te lossen zoals Egypte en Soedan in 1959 een akkoord sluiten: Agreement for the Full Utilization of the River Nile.
De dam van het ene land gaat ten koste van andere landen en daarom is de Nijl een bron van spanning: “In Kenia hebben mensen zich lang en hardop afgevraagd: is het eerlijk dat een land duizenden kilometers stroomafwaarts ligt het leven van miljoenen mensen stroomopwaarts bepaalt?” (p. 346 – 347). Al is het niet zo dat de Nijl zelf een constante hoeveelheid water bevat; metingen tonen aan dat het waterpeil door de jaren heen wisselend is geweest.
Egypte
In onze beeldvorming is de Nijl misschien vooral verbonden met Egypte en dat komt waarschijnlijk vanwege de geschiedenis van dit land die zozeer tot onze verbeelding spreekt. De farao’s hebben ons immers na zoveel duizenden jaren indrukwekkende tempels en piramiden nagelaten. Het toerisme in Egypte bestaat voor een belangrijk deel uit cruises op de Nijl omdat de grote trekpleisters zich langs deze rivier bevinden. Interessant is het feit dat de Romeinen in de eerste eeuw al toeristische uitstapjes op de Nijl maakten.
De eerste metropool ter wereld was ooit Alexandrië, genoemd naar de Romeinse keizer, die deze stad stichtte op de plek waar de Nijl in de Middellandse Zee uitmondt. De Pharos, een vuurtoren van 120 meter hoogte, behoorde destijds tot de zeven wereldwonderen.
De expeditie van het leger van Napoleon was militair gezien geen doorslaand succes maar de meegereisde archeologen legden veel Egyptische letterlijk bloot vanonder het woestijnzand. Daarmee herontdekte de wereld de culturele rijkdom van het oude Egyptische rijk waaronder de steen van Rosetta.
Rivier van dammen
Al in de 19e eeuw begon men met het bouwen van dammen in de delta waarbij sprake was van dwangarbeid. In 1869 werd het Suezkanaal geopend en hierbij werd de opera Aïda uitgevoerd die speciaal voor dit doel was gecomponeerd.
President Nasser van Egypte liet de Aswandam bouwen en was daar nogal trots op:
“Duizenden jaren waren de grote piramiden van Egypte de voornaamste technische wonderen van de wereld. Ze gaven de farao’s een leven na de dood. Morgen zal de gigantische Hoge Aswandam, veel belangrijker en zeventien keer groter dan de piramiden, alle Egyptenaren een hogere levensstandaard bieden” (p.109).
Meer welvaart is het doel van alle dammen die daarna in landen, die hogerop aan de Nijl zijn gelegen, zullen worden gebouwd. De witte electriciteit die hier wordt gewonnen, zal bijdragen aan een groeiende welvaart zodat het desbetreffende land meekomt in de vaart der volkeren. De ecologische gevolgen van deze dammen zijn daaraan ondergeschikt en zullen daarna duidelijk worden.
Wat de verhouding tot andere landen betreft, denkt ieder land hierin vooral aan zijn eigen nationale belang en dit zet de internationale relaties dan ook op scherp zoals de bouw van de Renaissance dam in Ethiopië, de Merowedam in Soedan en de Bujagali dam in Oeganda. In 2011 voegde Ethiopië daar een nieuwe dam aan toe in de Blauwe Nijl, de grootste van Afrika.
Terje Tvedt is Noors historicus en hoogleraar aan de universiteit van Bergen. Hij schreef meerdere boeken en maakte ook documentaires over de Nijl. Dit boek De Nijl vraagt soms enige aandacht van de lezer maar biedt wel een veelomvattende en diepgaande geschiedenis van de Nijl en de landen waar hij doorheen stroomt.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
