"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De oorlog gaat nooit voorbij

Woensdag, 24 maart, 2021

Geschreven door: Marco Krijnsen, Ewout van der Horst, Martin van der Linde
Artikel door: Evert van der Veen

De Tweede Wereldoorlog in Overijssel

[Recensie] Wat betekende de oorlog voor ‘gewone’ mensen in hun persoonlijke situatie? De laatste jaren is daar een toenemende belangstelling voor. Dat is goed want het aantal ooggetuigen dat hier uit de eerste hand over kan vertellen, neemt snel af en wordt nu echt klein. Daarom is het uitermate zinvol dat hun verhalen nu worden vastgelegd zodat jongere generaties niet alleen het grote verhaal met de vrij bekende gebeurtenissen kennen maar ook in aanraking komen met de kleine verhalen van burgers. Juist in die kleine verhalen kan een oorlog groot worden in zijn impact en levenslange nawerking.

Dit komt ook naar voren in de 25 verhalen die in dit boek zijn gebundeld, al is dat bij de een meer natuurlijk sterker het geval dan bij de ander. Het is afhankelijk van de aard van de gebeurtenissen en van het karakter van de persoon zelf. De verhalen zijn gebundeld rond thema’s als vervolging, collaboratie, verzet, luchtoorlog en bevrijding. Elk thema is voorzien van een korte historische inleiding. Juist door deze thematische opzet biedt dit boek De oorlog gaat nooit voorbij een rijk geschakeerd beeld van de oorlog waarin alle dimensies wel aan bod komen.

Ook wordt in meerdere verhalen ingrijpend duidelijk dat de grens tussen ‘goede’ en ‘foute’ Nederlanders nogal vloeiend kan zijn. Dat zorgt soms voor verwarring want wij houden ervan om mensen en dingen duidelijk te onderscheiden terwijl de nuances van het leven en de bijzondere omstandigheden waarin mensen kunnen verkeren die werkelijkheid gedifferentieerder maken. Het zoals bij het verhaal van een overlevende van kamp Erika bij Ommen wordt gezegd: “dit is geen plek van wij: de goeden, en zij: de slechten. Het is niet alleen een plaats van helden van het verzet of onderduikers. Het is ook een plek van landgenoten die beulen werden”.

In dit boek wordt daar goed recht aan gedaan en de tijd speelt daarin ook een grote rol. We zijn er na 75 jaar wel aan toe om het échte verhaal te horen en kunnen het – beter – hebben om ook feiten onder ogen te zien die we voorheen liever verdrongen.

Hereditas Nexus

Overijssel
De oorlog gaat nooit voorbij is een uitvloeisel van een prachtig project dat in 2019 plaatsvond onder de noemer WO2 café. Inwoners uit Overijssel werden uitgenodigd om hun verhalen te vertellen en die zo mogelijk met voorwerpen en foto’s te illustreren.

Een zeer bijzonder verhaal vond ik dat van iemand die kind is van een Nederlandse moeder en een Duitse soldaat. Kón toen niet natuurlijk en het ligt misschien nog wel gevoelig. Het wordt anders wanneer je het verhaal leest van deze jonge moeder die geen goede thuisbasis had en het huis uitvluchtte in oorlogstijd en in die ene Duitse soldaat de ridder op het witte paard tegenkwam. Hij was voor haar “de liefde die ik nodig had”. Zo’n achtergrond geeft toch een andere inhoud aan deze bijzondere relatie.

Zo zijn er meer verhalen met een gelaagde werkelijkheid zoals de moord op de Zwolse NSB’er Koopman die door het verzet werd omgebracht. De daders werden opgepakt en ter dood veroordeeld en zijn later als verzetshelden geëerd. Het verhaal van de dochter van Koopman maakt iets duidelijk over de maatschappelijke omstandigheden van deze NSB’er. Ook hier geldt weer: het valt niet goed te praten maar het verhaal wordt wel genuanceerder als je leest dat deze Koopman de crisisjaren aan den lijve heeft ondervonden.

Van andere aard is de verzetsgroep in Den Ham waar een infiltrant binnendringt. De opa van de vertelster wordt opgepakt en komt om in concentratiekamp Neuengamme. Het verhaal vertelt hoe het toen was: “wel argwaan, maar er toch ingeluisd”.

Trouw
Misschien wel het meest emotioneel is het dagboek van de vrouw wier man bij de verspreiding van het dagblad Trouw betrokken was. Hij werd verraden en in 1945 gefusilleerd. In de laatste fase van de oorlog traden de Duitsers meedogenloos tegenover het verzet. De vrouw schrijft: “Al die 46 doodgeschotenen daar mocht niemand bij komen. Zij zullen denk ik wel in één groot graf gegooid zijn. O vreselijk, vreselijk in te denken, hoe ze daar allen gestaan hebben te wachten op die kogel, dat voor hen ’t laatste hier zou zijn, die moordende kogel” (p. 106). Ook in Staphorst werden 20 mensen als represaille doodgeschoten.

Ook is er aandacht voor de 456 vliegtuigen, waaronder 240 geallieerde vliegtuigen, die in de oorlog in Overijssel zijn neergestort. Opmerkelijk is het verhaal over een neergestorte V1 op een boerderij bij Almelo, een gegeven waar niet vaak aandacht aan wordt besteed. Dat geldt ook voor Nijverdal dat maar liefst 15 keer door Amerikanen is gebombardeerd, met ingrijpende gevolgen voor de inwoners: “We schreien om het verdriet, we juichen om de vrijheid, we kunnen niet rustig meer onszelf zijn” (p. 169).

Het boek is rijk geïllustreerd en geeft zo in de portretten van mensen in hun dagelijks leven in oorlogstijd een mooi tijdsbeeld. De meest aangrijpende foto vind ik die van een groep Joodse kinderen ter gelegenheid van de viering van het Joodse Nieuwjaar op 12 of 13 september 1942. Bij het korte onderschrift dat alleen het meisje met de witte jurk de oorlog heeft overleefd, word je wel even stil. Opvallend is ook de foto van een Amerikaanse boordschutter die door een groep mensen naar een boerderij bij Berkum werd gebracht op 10 januari 1944. Bijzonder dat iemand de tijd nam om in deze uiterst gevaarlijke situatie een foto te maken!

Zo zijn er toch meer dan voldoende redenen om dit boek met menselijke verhalen uit te brengen. De oorlog zelf is allang voorbij maar in de harten van mensen die erin stonden, blijft hij bestaan zolang zij leven.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles