"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De opstand van de massamens

Zondag, 9 oktober, 2016

Geschreven door: José Ortega y Gasset
Artikel door: Ger Groot

Weg van de horden, naar een verenigd Europa

[Recensie] “In heel Europa is de laatste tijd sprake van een algehele verlaging van de fatsoensnormen. Iedere opgefokte toepassing van het democratische gelijkheidsideaal op een domein dat zich buiten de politiek bevindt, leidt uiteindelijk tot een onzalige verplatting van de hele samenleving. Zo vindt er een totale ommekeer van waarden plaats: het hogere verliest zijn status enkel en alleen omdat het hoog is. In plaats daarvan wordt het lagere opgehemeld.”

Wie niet beter wist, zou denken een kritiek te lezen op de hedendaagse sociale media. In werkelijkheid zijn deze zinnen geplukt uit een artikel van de 34-jarige José Ortega y Gasset uit 1917. Het is is opgenomen in de nieuwe vertaling van het essay De opstand van de massamens waarmee deze Spaanse filosoof en publicist dertien jaar later een wereldpubliek bereikte. Ook in Nederland werd enkele jaren na verschijning vertaald, onder de titel Opstand der horden, die een gevleugelde uitdrukking geworden is.

Ten onrechte, zo blijkt uit de nieuwe, sprankelende vertaling van Diederik Boomsma. In zijn boek heeft Ortega allerminst een specifieke (onder-)klasse van woeste proleten op het oog, die vanuit hun primitivisme de hele beschaving zouden bedreigen. Zijn blik is veel breder. De hele Europese beschaving is volgens hem aan verplatting ten prooi gevallen, en de gevolgen daarvan laten zich van hoog tot laag gevoelen.

Rechten worden klakkeloos opgeëist zonder dat daar enig plichtsgevoel tegenover staat.  Verlangens schreeuwen erom stante pede te worden vervuld. Verantwoordelijkheidsgevoel is met een lantaarntje te zoeken. En alles wat inspanning vraagt legt het af tegen gemakzuchtige bevrediging en eenvoudig vermaak. Opnieuw waan je je in de tijd van nu.

Boekenkrant

Blijvende kracht

Meer dus dan angst voor een proletariaat dat pas kort daarvoor politieke rechten had gekregen ademt Ortega’s essay dus de geest van een cultuurkritiek die de héle moderne mens raakt. Vandaar de originele maar trefzekere vertaling van de titel. En vandaar ook de blijvende kracht van Ortega’s analyse, juist voor een tijd waarin democratie (anders dan in het begin van de twintigste eeuw) volstrekt vanzelfsprekend geworden is. Zij heeft een menstype voortgebracht dat de democratie zelf, als politiek principe, op den duur dreigt te ondermijnen, aldus Ortega. Verslapping, willloosheid en het onvermogen te onderscheiden tussen hoog en laag liggen op de loer.

Al in Ortega’s eigen tijd was die kritiek niet nieuw. Nietszche had vijftig jaar eerder de ‘massamens’ in algemenere termen beschreven (de ‘laatste mens’). Oswald Spengler had na de Eerste Wereldoorlog de ondergang van het Westen voorspeld. En in Frankrijk had Julien Benda (de enige die Ortega niet noemt) in zijn essay Het verraad der klerken de intellectuelen verweten hun kritische taak te verloochenen door blind partijgangerschap. Achter hen allen torende Tocqueville op, die in zijn boek over de Amerikaanse democratie waarschuwde voor de dictatuur van een meerderheid die gemakkelijk de trekken van Spenglers ‘massamens’ kon aannemen.

Ortega overtroefde hen allen met zijn gemakkelijk leesbare, journalistieke stijl, vol sprekende en actuele voorbeelden en kraakhelder in zijn uitdrukking. Dat leverde hem een miljoenenpubliek op, maar ook het nadeel als filosoof niet helemaal serieus te worden genomen. Volgens sommigen was hij op zijn best een briljante popularisator. En volgens anderen op zijn slechtst een reactionaire mopperkont, die zijn ware aard liet zien toen hij na de Tweede Wereldoorlog terugkeerde naar het Spanje van Franco en daaraan zo impliciet zijn zegen gaf.

Dat laatste doet Ortega onrecht, zo maakt de uitstekende gedocumenteerde vertaling van dit boek duidelijk. Als politicus bleef hij trouw aan het liberalisme dat hij in dit boek zo gepassioneerd verdedigt en waarom hij door Mario Vargas Llosa in diens nawoord geprezen wordt. Op één ding na: Ortega nam het markt-denken dat volgens de Peruaanse schrijver-politicus (en volgeling van Margaret Thatcher) voor het liberalisme wezenlijk is maar gedeeltelijk over. Meer dan een liberaal lijkt Ortega  dan ook een liberaal-democraat van D66-achtige snit te zijn geweest, of zelfs wat wij nu een sociaal-democraat noemen. Gemangeld tussen de extremen van bolsjewisme en fascisme zag hij voor een dergelijke politieke fine-tuning waarschijnlijk nauwelijks ruimte.

Verscheidenheid

Dat maakt zijn visionaire blik er niet minder scherp op. Europa kan maar op één manier uit haar lethargie ontwaken, zo schrijft hij, en dat is door zich aaneen te sluiten tot een politieke unie waarin haar krachten en genie opnieuw ruimte krijgen. De natiestaten hebben hun hoogtepunten achter zich. Ze zijn ‘af’, en verstoken van nieuwe uitdagingen moeten zij wel de ‘massamens’ voortbrengen die potverterend op zijn achterste zit.

Maar, zo houdt hij Spengler voor, het Avondland is nog lang niet aan het eind van zijn Latijn. Het zal opnieuw opbloeien wanneer het, met behoud van zijn innerlijke rijkdom en verscheidenheid, zichzelf ‘opschaalt’ tot een verenigd continent dat opnieuw een mondiale speler kan worden. Van de Verenigde Staten verwacht Ortega in dat opzicht niets: dat is in dit boek de duidelijkste misser gebleken. Maar dat verenigde Europa is er wel gekomen, vrijwel exact zoals Ortega het beschreef – een Wereldoorlog en enkele decennia later.

Eerder verschenen in NRC Handelsblad


Laat hier je reactie achter:

1 reactie op “De opstand van de massamens

  1. Uitstekend boek, uitstekende vertaling, terecht 5 sterren.

    Ik heb wel enkele puntjes van kritiek op de recensie. Democratie is vanzelfsprekend geworden, staat er. Dat vind ik onvolledig. Grote en ingewikkelde zaken worden beslist per referendum en daarmee letterlijk overgeleverd aan de dictatuur van de meerderheid. We zitten dus midden in de zo gevreesde ondermijning. Daarnaast denk ik niet dat dit boek voor iedereen ‘gemakkelijk leesbaar’ is. Ik zou een 16-jarige die net door Harry Potter heen is aanraden eerst wat anders te lezen. Het is heerlijk leesvoer voor de wat ervarener lezer die zich afvraagt hoe het toch mogelijk is dat Trump en het FvD succesvol zijn.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Alleen inhoudelijke reacties die gaan over het besproken boek en/of de recensie worden geplaatst.