Klimaatlessen uit de kleine ijstijd
[Recensie] Volgens de meest behoedzame prognoses zal de temperatuur op onze aarde in de komende jaren met twee graden Celsius stijgen. Zelfs als we onder die grens blijven, stevenen onze samenlevingen onvermijdelijk af op grote en onvoorspelbare veranderingen. Wat zullen de maatschappelijke en culturele gevolgen van de klimaatverandering zijn?
De Duitse schrijver Philipp Blom waagt zich niet aan een voorspelling, maar duikt met De Opstand van de Natuur: een geschiedenis van de kleine ijstijd (1570-1700) en het ontstaan van het moderne denken, wel in de geschiedenis van een eerdere wereldwijde klimaatschok, op zoek naar parallellen.
Tussen 1570 en 1685, in het klimaattijdperk dat historici de ‘kleine ijstijd’ noemen, zakte de temperatuur wereldwijd met gemiddeld twee graden. De precieze oorzaak is nog steeds voer voor verhitte discussies, maar vast staat dat de daling een grote invloed had op oceaanstromingen en atmosferische circulaties.
Daardoor werd de hele planeet geteisterd door extreme weersomstandigheden. Vrieskou in de zomer, wekenlang aanhoudende regen en buitengewone stormen zorgden voor ongeziene misoogsten en rampzalige hongersnoden. Het hoogtepunt (of beter: het dieptepunt) van de kleine ijstijd werd bereikt in de eerste helft van de zeventiende eeuw.
Aan de hand van ooggetuigenverslagen schetst Phillip Blom de directe en indirecte gevolgen van de kleine ijstijd in Europa. Precies in Europa ging deze kille periode immers gepaard met ingrijpende sociale, economische, culturele, militaire en intellectuele verschuivingen.
Zowel boeren als grootgrondbezitters gingen gebukt onder desastreuze graanoogsten, waardoor de agrarische samenleving onder druk kwam te staan. In de steden rezen broodprijzen de pan uit en ontstonden nieuwe vormen van economische activiteit. Het mercantillisme kreeg vorm en legde de basis voor het hedendaagse kapitalisme. Door de opkomst van een stedelijke middenklasse brokkelde gaandeweg het feodale maatschappijmodel af. Zowel adellijke als goddelijke autoriteit werden in vraag gesteld door filosofen en wetenschappers begonnen de natuur los te koppelen van de schepping.
Wie enkel de achterflap leest, krijgt de indruk dat Blom een rechte lijn trekt van de kleine ijstijd naar de Verlichting. De auteur is er zich echter goed van bewust dat geschiedschrijving een bezigheid post factum is:
“We moeten er ons steeds van bewust zijn dat de geschiedenis niet volledig kan worden beschreven met de begrippen en grote verhalen van historici. Natuurlijk zijn er ontwikkelingen te herkennen, maar wat hier beschreven wordt, zijn tendensen en keerpunten die zeer verschillend kunnen worden geïnterpreteerd. Ze zijn niet op elke plek tegelijkertijd in hetzelfde tempo en met dezelfde intensiteit waar te nemen.”
Bovendien wordt Europa tijdens de beschreven periode niet enkel door een meedogenloos klimaat gegeseld. In de nasleep van de reformatie plaagden ook verwoestende oorlogen en moordende pestepidemieën het continent. Deze kwalijke cocktail werd al beschreven door A.C. Grayling in De Tijd van het Genie. Ook Grayling betoogt dat deze omstandigheden hebben bijgedragen tot het moderne denken en het ontstaan van de wetenschappelijke methode.
De Opstand van de Natuur bestaat uit drie delen. Eerst gaat Blom na hoe Europeanen reageerden op het veranderde klimaat. Verschillende ooggetuigenverslagen tonen hoe theocentrische verklaringen langzamerhand ook het gezelschap krijgen van seculiere denkwijzen. In het tweede deel richt hij zich op de landbouwkundige, economische en culturele verschuivingen van de vroege zeventiende eeuw, om ten slotte de nieuwe denkwijzen te analyseren die het pad effenden voor de Verlichting.
Philipp Blom heeft met The Simmons Papers (1995) en Luxor (2006) twee romans op zijn naam staan, maar maakt toch vooral naam als schrijver van uitstekende non-fictiewerken. In dit boek hanteert Blom het succesrecept van Het Verdorven Genootschap, zijn populaire werk over de verborgen radicalen van de Verlichting. Hij schetst een ideeëngeschiedenis aan de hand van onderhoudende anekdotes en kleurrijke, historische personages. Zijn betoog fladdert van Giordano Bruno naar Michel de Montaigne over Rembrandt tot Spinoza en Voltaire.
Blom vertelt aan een razend tempo, waardoor het verband met de kleine ijstijd vaak verwatert. Af en toe wordt wel eens naar de weersomstandigheden of een tegenvallende oogst verwezen, maar de stelling die de auteur poneert in de inleiding wordt niet overzichtelijk – en daardoor ook niet zo overtuigend – onderbouwd. Erg storend is dat uiteindelijk niet, want Blom blijft een uitstekende verteller. Hij beschrijft de tijdsgeest niet, maar brengt ze tot leven met intrigerende protagonisten en meeslepende verhalen.
Het boek eindigt met een niet mis te verstane boodschap. De liberale droom die vorm kreeg in de zeventiende eeuw kan er vandaag voor zorgen dat we te lukraak en te laks reageren op onze klimaatverandering:
“We reageren op de klimaatverandering amper efficiënter dan onze voorvaderen, die haar niet begrepen: chaotisch, improviserend, gedreven door steeds meer catastrofale gebeurtenissen en steeds maar weer beheerst door het heilige doel op korte termijn onze economie te doen groeien en onze welvaart te behouden.”
“De liberale droom dreigt te stikken in zijn eigen oververhitte verwachtingen”, klinkt het nogal moedeloos op de laatste pagina. Blom verwijst naar de fabel van de morrende bijenkorf van de Nederlandse filosoof Bernard Mandeville om te onderstrepen dat wij mensen, net zoals bezige bijen, verwikkeld zijn in een nihilistische strijd om te overleven. Ook de transformaties die Europa onderging in de kleine ijstijd werden voor een groot deel gestuurd door eigenbelang. Het opportunisme van een verlichtingsfilosoof als Voltaire is daarvan een treffende illustratie.
De pertinente vraag die Blom ons stelt in De Opstand van de Natuur is of eigenbaat ons ook deze keer zal redden.
—
Voor het eerst verschenen op https://vreemderdanfictie.be
