Duitse sterfilosoof Byung-Chul Han prijst pijn wat al te gemakkelijk
De auteur
[Recensie] De Duits-Koreaanse filosoof Byung-Chul Han (1959), een leerling van Peter Sloterdijk, publiceerde ruim twintig boeken. De vermoeide samenleving (2014) werd een internationale bestseller. Daarin stelt Han dat het kapitalisme van mensen ‘prestatiesubjecten’ maakt die in oorlog zijn met zichzelf, omdat ze uit vrije wil zo hard werken dat ze er volledig uitgeput van raken. Reden genoeg om nieuwsgierig te zijn naar dit nieuwe boek.
Het boek
De belangrijkste stelling van De palliatieve maatschappij: ‘Wij’ weten niet meer om te gaan met pijn. Onze tolerantie voor pijn daalt. We kennen geen betekenis meer toe aan pijn, anders dan een medische. Van pijn willen we zo snel mogelijk af. Kortom: we zijn hypersensitieve prinsessen op de erwt: “De palliatieve maatschappij laat niet toe de pijn als een passie te beleven, te verwoorden.” En: “Vergeten wordt dat pijn loutert. Er gaat een zuiverende werking van uit.”
Zowel bij individuen als in maatschappelijke en politieke velden heerst algofobie, een angst voor pijn, schrijft Byung-Chul Han. Zo mag kunst niet schuren maar moet vooral decoratief zijn. Ook diepgaande politieke conflicten lijden onder ‘conformiteitsdwang en consensusdruk’. Daardoor verliest de politiek elke vitaliteit.
Het lijden is geprivatiseerd, stelt Han verder. Stress en oververmoeidheid maar ook lijden schrijven mensen vooral aan hun eigen fouten toe. De erkenning voor collectieve pijn bestaat niet meer. Gevolg: revolutie is getransformeerd tot depressie. Daar komt bij dat mensen zo gesteld zijn op een comfortabel leven dat ze zelfs de liberale democratie zullen opgeven. Behaaglijkheid vinden ze belangrijker dan vrijheid, aldus Han.
Kenmerkende passage
“Zelfbeschadigend gedrag neemt tegenwoordig hand over hand toe. ‘Snijden’ ontwikkelt zich tot een globale epidemie. Beelden van diepe snijwonden, die men zichzelf heeft toegebracht, circuleren in sociale netwerken. Het zijn nieuwe beelden van pijn. Ze wijzen op een maatschappij die wordt beheerst door narcisme, waarin iedereen tot in het ondraaglijke toe met zichzelf zit opgescheept. […] Deze nieuwe pijnbeelden vormen bloedende keerzijden van de selfies.”
Pijn is een gift
Al lezende in De palliatieve maatschappij vroeg ik me af of Nietzsche nog aan bod zou komen. En ja hoor, vanaf pagina 22 is het raak. ‘Pas de grote pijn’, de ‘langdurige, langzame pijn’, de pijn ‘die zich de tijd gunt’, is volgens Nietzsche ‘de ultieme bevrijder van de geest.’ Ik denk dan aan een bevalling, Nietzsche vast niet.
Het rookverbod getuigt van de ‘hysterie van het overleven’, zegt Han. Ook de coronamaatregelen tonen dat de samenleving pijn niet langer accepteert en genot en grondrechten inruilt voor gezondheid.
In De vermoeide samenleving had Byung-Chul Han geconstateerd dat, o ironie, ondanks de angst voor een wereldwijd griepvirus, we niet langer in een het tijdperk leven waar bacteriën of virussen onze vijand zijn. Tegenwoordig, schrijft Han daar, zijn het neuronen zich tegen ons keren, met ADHD, depressie en burn-out als gevolg. Dat was in 2014. Nu diagnosticeert Han de coronapandemie vooral Foucaultiaans: als een middel tot biopolitieke dwang op burgers. Hoezeer is deze visie nu nog zinvol?
Reden om het boek te lezen
Als ik het geklaag over wachtrijen op Schiphol hoor, dan geef ik Byung-Chul Han spontaan gelijk. Mensen lijken soms wel erg slecht in het omgaan met wat tegenslag.
Redenen om het boek niet te lezen
Toch heb ik grote bezwaren tegen zijn wijze van filosoferen. Byung-Chul Han lijkt hier een recept uit te voeren: neem een containerbegrip, pijn, en associeer er flink op los. Geef de usual suspects ruimte: Nietzsche, Heidegger (‘pijn is een gift’) en in dit geval de culturele conservatief Ernst Jünger, die pleit voor het heroïsche, het avontuurlijke, het gewelddadig leven dat ‘ononderbroken voeling probeert te houden met de pijn’. Schrijf vervolgens je betoog op in hamerende zinnen.
Ik zag een filmpje waarin een Oekraïense bruidegom overgelukkig danste met zijn bruid, een verpleegkundige. Noodgedwongen droeg hij haar, omdat ze haar benen in de oorlog had verloren. Als ‘we’ al leden aan angst voor pijn, algofobie, dan laat ook deze oorlog zien dat die angst best gegrond is.
—
Eerder verschenen in Trouw en op Tanny Dobbelaar
