Hoe de vulkaan van het verleden nog steeds dood en verderf zaait
[Recensie] Het NIOD [Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies] publiceerde medio februari 2022 een onderzoek over de kolonisatieoorlog in Nederlands-Indië. De schuld voor de oorlog mocht niet op de veteranen afgeschoven worden, was de conclusie. Maar er was geen aandacht voor wat ze daar meegemaakt hadden, hun trauma’s. Velen zwegen hun hele leven.
Kapitein Gerrit van Jeveren was een van de militairen die diende in Nederlands-Indië en wel bij het 14 R.I. [Regiment Infanterie] in het district Garoet op Java. Over de impact van deze oorlog op de militairen schreef zijn zoon Cas van Jeveren (1957) de vuistdikke, meeslepende, bij tijd en wijle complexe psychologische thriller De Papandayan.
Eerbetoon aan vader
Hoewel het fictie is merk je dat het boek een eerbetoon is aan zijn vader. Van Jeveren junior probeert het traumatische Indië-verleden van zijn vader te reconstrueren, met als doel hem beter te begrijpen. Het thema is het stilzwijgen van de politionele acties in Nederlands-Indië en hoe dit verleden in het heden doorwerkt. Het stelt de kwestie aan de orde wie nu ‘held, beest of het geweten’ was in deze oorlog. Van Jeveren brengt je tot de kern hiervan, en constateert dat zijn vader in hem voortleeft met zijn angsten, zijn pijn en zijn verdriet.
Als vorm heeft hij gekozen voor een psychologische thriller over Simon Gerets, een beeldhouwer. Het verhaal start met Simon die gevraagd is een afscheidsbeeld te maken voor de hem onbekende Ferry Bartels, ontwerper voor het koffiemerk Bilazetti, eigendom van vader en zoon Hellingman. Ondertussen spookt de overleden vader van Simon, Lucas, onophoudelijk door zijn hoofd. Hij geeft aanwijzingen, levert commentaar, wil vertellen over zijn verleden in Indië, wijst hem op de afgesloten kist die bij Simon in de woonboot staat.
Foto’s van doodgeschoten mensen
Als er op de Papandayan wordt ingebroken – Simons woonboot, genoemd naar een Javaanse vulkaan – raakt de kist van zijn vader beschadigd. De kist die Simon nooit mocht openen van zijn vader, wat hij nu wel doet. Hij vindt foto’s van doodgeschoten mensen. Als hij later in het herdenkingsbeeld een Bronzen Kruis vindt, wordt hij in het Indische verleden van zijn vader getrokken. Het Bronzen Kruis werd verleend aan hen die “moedig of beleidvol” optraden tegenover de vijand.
Als Simon zich verdiept in Nederlands-Indië wordt hij successievelijk in het Indische verleden van zijn vader getrokken. Ferry’s vader en die van Lex Hellingman hebben samen met Simon vader in Indië gediend. Hellingman is als commandant de enige van het bataljon die gedecoreerd is. De drie vaders hebben met elkaar iets uit te vechten. En zoals het met vetes gaat: het wordt van generatie op generatie overgedragen.
Verdachte van ernstige midaden
Jeveren analyseert wat de oorlog met je psyche doet. Dat doet hij via Lucas die in het hoofd van zijn zoon ronddoolt, en door Simon, die van een gewoon beeldhouwer verandert in iemand die verdacht wordt van de ernstigste misdaden, voor zijn leven moet vechten en in de meest bizarre situaties terechtkomt.
Dat overkwam ook de militairen in Indië. Die verwarring culmineert in het tweede deel van de thriller. Het is wat te lang uitgesponnen en doet afbreuk aan de spanning. Simon komt als het ware terecht in een ‘oorlogsgame’ die zich afspeelt in een eilandenrijk en waarin hij van het ene level naar het andere moet komen. Verwarring, onzekerheid, de vraag wie je kunt vertrouwen en wie niet, het op jezelf aangewezen zijn, de dreiging van falen, de dood die je op de hielen zit, emoties die bovenkomen.
Kortom: de Papandayan die uitbarst. “Ik ben overal” is een zin die in het verhaal vaak terugkeert. De oorlog, het verleden is alom aanwezig. Het Indiëverhaal van de thriller komt naar voren uit tal van verwijzingen, zoals de Leen Enfield MK4, het standaardwapen van de infanterist in Indië en uitdrukkingen als ‘madjoe’(voorwaarts), ‘belanda’s’ (Nederlanders) en het embleem van de ‘7 december Divisie’ (stadswapen van het oude Batavia), aan weerszijden geflankeerd door de kapitalen E en M: Expeditionaire Macht. Zie hier de relatie met de actualiteit naar het rapport van het NIOD met een wegkijkende, alles verhullende overheid. Getuigenissen moesten in de doofpot verdwijnen. Uiteindelijk resulteert de zoektocht in een onzekere sprong naar de toekomst. Zal Simon zich bevrijd voelen, kan hij een nieuw leven opbouwen?
—
Voor het eerst verschenen op De Leesclub van Alles
