Onverwacht actueel boek
[Recensie] Op initiatief van kamerlid Sjoerd Sjoerdsma van D66 schaarde de volledige Tweede Kamer zich onlangs – samen met een aantal Joodse organisaties – achter het verzoek aan de koning om Jan Zwartendijk postuum het Grootkruis in de orde van de Nederlandse Leeuw toe te kennen. Het verzoek is bijzonder omdat deze onderscheiding alleen bij leven wordt toegekend. Jan Zwartendijk wordt wel de ‘Nederlandse Schindler’ genoemd.
‘Vrijwel niets’
In De rechtvaardigen onderzoekt Jan Brokken nauwgezet en gedetailleerd zijn leven en zijn betekenis voor vele duizenden Oosteuropese Joden die dankzij zijn inzet de weg naar de vrijheid vonden in de Tweede Wereldoorlog. Jan Zwartendijk woonde in Kaunas en vertegenwoordigde daar de firma Philips in Litouwen en werd op verzoek van de Nederlandse gezant De Decker voor de Baltische staten consul in Litouwen. Op zijn vraag wat de functie inhield, antwoordde de gezant: “Vrijwel niets. Een enkele landgenoot wiens paspoort verlengd moet worden, of die hulp en bijstand nodig heeft. Misschien een firma die vraagt om bemiddeling. Het stelt weinig voor” (p. 17). Zwartendijk zegt ja en kan dan nog niet beseffen dat deze woorden daarna al gauw een dramatische lading zullen krijgen.
Op boeiende wijze, in een levendige stijl, beschrijft Jan Brokken de jeugd en familie van Jan Zwartendijk. Na de Duitse inval in Polen vluchten meer dan 30.000 Joden naar Litouwen. De Decker schreef op verzoek een verklaring in hun paspoort waarmee zij naar de Nederlandse overzeese gebiedsdelen konden reizen en Zwartendijk nam deze tekst over. Met een doorreis visum konden de vluchtelingen via de Trans Siberië spoorlijn en Japan hun einddoel bereiken.
Al snel staat er dagelijks een lange rij mensen voor het kantoor van Zwartendijk. Zijn reactie: “Ik moet iets doen omdat ik niet niets kan doen. Maar ze zijn met zovelen… Als me de tijd maar vergund wordt. De tijd, de tijd, daar komt het op aan” (p. 128).
‘Angel of Curacao’
In De rechtvaardigen wordt ook het leven van een aantal vluchtelingen belicht evenals de levensloop van de Nederlandse gezant De Decker en de Japanse consul die zijn handelen als volgt omschreef: “Uiteindelijk nam ik mijn besluit als een human being. Wat ik zou doen mocht dan fout zijn voor een diplomaat, maar ik kon die duizenden mensen die van mijn hulp afhankelijk waren niet in de steek laten. Ik deed eigenlijk niets bijzonders – ik deed alleen wat ik moest doen” (p. 168). Uiteindelijk tekende Zwartendijk 2139 visa.
De genocide in Kaunas en het lot van Litouwse Joden in het concentratiekamp krijgen ook de nodige aandacht in dit boek evenals de treinreis van Joodse vluchtelingen door Rusland waarvoor Stalin persoonlijk toestemming gaf. De deviezen in dollars – 400 per persoon – waren welkom in oorlogstijd.
Ontroerend is de inzet van de Japanse consul Suighara die tot aan zijn vertrek en zelfs vanuit de trein op het perron verklaringen bleef schrijven. De Joodse vluchtelingen werden in Japan gastvrij onthaald en Zwartendijk kreeg de bijnaam ‘Angel of Curacao’.
In Sjanghai is een monument met vele duizenden namen en Jan Brokken schrijft: “Als ik naar die in brons gegoten namen van de overlevenden kijk, realiseer ik me pas ten volle hoe omvangrijk de reddingsoperatie is geweest” (p. 395 – 396).
In schril contrast daarmee staat de reactie van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken in 1963 dat Zwartendijk naar opheldering vraagt van zijn activiteiten in de Tweede Wereldoorlog. Historicus Loe de Jong wordt gevraagd om contact met hem op te nemen maar deze laat dat na. Een artikel in de Leeuwarder Courant trekt verder geen aandacht. Uiteindelijk volgt er een berisping omdat Zwartendijk niet volgens de consulaire richtlijnen had gehandeld.
Kort voor zijn uitvaart kwam er bericht dat 95% van de Joodse vluchtelingen die van Zwartendijk een verklaring hadden gekregen de oorlog hadden overleefd. Hij heeft dit bij leven slechts van enkelen gehoord. Het moeten er naar schatting zo’n 10.000 zijn geweest.
‘Rechtvaardige onder de volken’
Na een lange en moeizame weg werd Jan Zwartendijk in 1997 door Yad Vashem erkend als ‘Rechtvaardige onder volken’. In 2003 werd een plaquette in Kaunas aangebracht en in 2018 kwam er een bijzonder monument.
Een bijzonder boek dat met bijzonder veel inzet tot stand is gekomen als een postuum monument voor een man die met een schijnbaar eenvoudig gebaar voor vele duizenden mensen in benarde omstandigheden het beslissende verschil maakte.
Jan Brokken is schrijver van romans, reisverhalen en literaire non-fictie. Zijn werk is in 20 talen vertaald en vier van zijn boeken zijn verfilmd. De rechtvaardigen werd bij verschijning in 2018 in enkele maanden drie maal herdrukt en werd in 2021 door de Italiaanse boekhandel tot beste non-fictie boek uitgeroepen. De New York Times spreekt van een ‘monumentaal werk’.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
