"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De reparatie van de wereld

Vrijdag, 9 december, 2022

Geschreven door: Slobodan Šnajder
Artikel door: Philipp van Ekeren

Een interessant levensverhaal verdwaalt in stijl en uitwijdingen

[Recensie] Als ik nog voor de helft van het boek, verdeeld in drie delen, moeite heb om verder te lezen wil dat wat zeggen. En dat overkomt mij niet vaak. Bij De reparatie van de wereld is dat duidelijk het geval. Terwijl het onderwerp mij juist fascineert. Het eerste deel ‘Transsylvanië’ gaat over de stamvader van de familie die als kolonist uit Duitsland naar de vruchtbare grond van Transsylvanië verhuisd vanwege de hongersnoden in zijn vaderland. Deze streek ligt nu in het huidige Kroatië, maar was toen onderdeel van het Habsburgse rijk. Generaties later heeft de familie Kempf een bestaan opgebouwd en leeft daar vreedzaam tussen alle andere bevolksingsgroepen zoals Kroaten, Serviers, Montenegrijnen en Joden.

Levensverhaal Georg Kempf
Het tweede deel ‘Volksduitser Kempf’ vertelt het levensverhaal van Georg Kempf, die na een zorgeloze jeugd steeds meer betrokken raakt bij de spanningen in de wereld tussen bevolkingsgroepen en politieke denkbeelden. Zijn vader, handelaar in reuzel doet met iedereen zaken en houdt zich, net zoals zijn zoon, verre van politiek in het begin van de twintigste eeuw. Maar Nazi-Duitsland heeft na de rampzalige nederlaag bij Stalingrad meer soldaten nodig en worden de Volksduitsers in de buitengebieden opgeroepen. De naïeve Georg Kempf meldt zich in 1944 aan bij de Waffen-SS (er is namelijk geen ontkomen aan) en beland met zijn eenheid divisie Galizien in Polen. Daar deserteert hij en vlucht helemaal door een chaotisch en verscheurd Europa weer terug naar Nuštar waar zijn ouderlijk huis staat. Tijdens zijn vlucht sluit hij zich aan bij de Russische troepen waardoor hij enige bescherming krijgt.

Het derde deel ‘Revolutie in de bronstijd’ wordt verteld hoe Georg Kempf na het einde van de Tweede Wereldoorlog uiteindelijk thuis komt in communistisch Joegoslavië. Daar ontmoet hij Vera, een communistische partizaan die tijdens de oorlog door verraad in het doorgangskamp Stara Gradiška terecht is gekomen en daar een gruwelijke tijd heeft doorgemaakt. Ze trouwen, krijgen een kind en proberen te overleven in een chaotische tijd in Joegoslavië waar tegenstellingen, grondige haat en wantrouwen de boventoon voeren. Georg wordt dichter waar zijn nieuwe moederland niet echt op zit te wachten. Vera moet zich van hogerhand en met tegenzin bekwamen in de elektrotechniek waar in die tijd grote behoefte aan is (“Sovjetbestuur plus elektrificatie = socialisme, aldus Lenin.” ). Het huwelijk houdt geen stand. Als Tito overlijdt komen de tegenstellingen tussen de verschillende nationaliteiten verder aan de oppervlakte. Aan het eind van de twintigste eeuw breekt de oorlog in Joegoslavië uit zodat opgekropt afgunst en oude rekeningen worden vereffend.

Wat is identiteit?
Op zich een heel interessant gegeven om deze bijzondere levensloop weer te geven. Wat is een nationaliteit, wat is identiteit, wat is verbondenheid met een land, een volk, een ras? Wat is loyaliteit? En vooral vanuit een nog onbekend perspectief. Zoals Duitse wortels van Laura Starink over Volksduitsers in en na de Tweede Wereldoorlog of het magistrale boek De Elzenkoning van Michel Tournier. Maar ook de roman Wil van Jeroen Olyslaegers is een goed voorbeeld van een hoofdpersoon in dienst bij de krijgsmacht van de bezetter die met alle winden meewaait.

Boekenkrant

Maar in dit geval pakt het boek mij niet. Als eerste is het de schrijfstijl. Het verhaal wordt verteld met de wetenschap van de geschiedenis. De talloze uitweidingen en vergelijkingen die nergens op slaan.

“Voor iemand die op een kameel door de Sahara reed, was het misschien de eerste en laatste gelegenheid om iets van Silvije Strahimir Kranjevi te lezen.” [pag 373]

Of het lijkt wel biologieles van de lagere school…

“Bij kippen komt uit elk ei waar een hen op gaat zitten wel een kuikentje, maar zo werkt het niet bij het verwekken van een kind.” [pag 396]

Waffen-SS
Zelfs de geloofwaardigheid van de hoofdpersoon kwam bij mij niet over. Hij neemt zijn leven niet in de hand ook al gebeurt er veel tijdens zijn terugreis. Hij komt Joodse vluchtelingen tegen, boeren die die een perfecte manier hebben ontwikkeld om te overleven tussen legers en anarchie en Russische militairen die Georg Kempf inlijven in hun gelederen. Georg is niet in staat om onschuldige burgers te doden als Waffen-SS’er, laat zelfs de boeren waar hij werkt een hond van het ijs redden, maar reageert erg afstandelijk, bijna apathisch, wat betreft de vervolging en de beestachtige vernietiging van Joden. En dat terwijl hij in zijn jeugd altijd een goede band met iedereen had, dus ook met Joden. Wat ook niet helpt, is de extra toevoeging in de hoofdstukken met de monologen en commentaar van een, nog ongeboren, kind van de hoofdpersonen. Dit verstoort het verhaal nog meer.

Onderweg ontmoet hij een vrome Jood Mordechai waar hij een tijd mee optrekt. Deze bevlogen medereiziger verklaart alles uit de wereld vanuit zijn geloof en zijn god. Hij meldt dat hoop alles is wat er nog over is van het licht. Deze vonken kunnen worden gezien als licht maar ook de as uit de schoorstenen uit de vernietigingskampen. Met onderstaande zin weet hij de redding der mensheid te duiden en tevens de titel van het boek.

“’De vonken bleven in de afzonderlijke menselijke wezens bewaard,’ vervolgt collega Mordechai. ‘Als de eeuwen verstrijken en alle eeuwige lichtjes zich weer tot het Ene en Enige Licht verenigen, zal de wereld worden gered. Wij noemen dat Tikkun olam, het herstel van de schepping, of de reparatie van de wereld.’”

Het is mij niet duidelijk geworden waarom deze orthodoxe geloofsvisie de titel van dit boek draagt. De hoofdpersoon hoort alleen deze Mordechai aan, maar er is geen enkele dialoog of interactie. Georg behoort bij geen enkele partij of geloofsovertuiging. Hij wil alleen maar naar huis.

Veel herhalingen
Wat mij ook begon te irriteren is het feit dat veel feiten worden herhaald. Te kust en te keur wordt het sprookje van de rattenvanger van Hamelen er bijgehaald als vergelijking. Maar ook in beschrijvingen valt dit op binnen een alinea. De toekomstige vrouw van Georg krijgt van haar communistische partizanen de bijnaam ‘kikkertje’ gekregen, ‘Žaba’ in het Joegoslavisch. En de verklaring van haar bijnaam komt dan drie keer terug op pagina 309. Of “Kleur ogen: bruin (wat niet klopte).” en op de volgende pagina de zin “Dat ze bruine ogen had, klopte niet.” Deze herhalingen gaan steeds meer opvallen. En dat in combinatie met de, in mijn ogen, onleesbare en onbegrijpelijke zinnen.

“Alle religieuze en culturele verschillen, die zo welkom waren toen het vlot zich naar een beslissend en kritiek punt spoedde en het onzeker was of het daar ongeschonden voorbij zou komen, worden nu als verdacht ervaren.”

En dat is eigenlijk verschrikkelijk jammer. Ik had graag de reis door verscheurd Europa meegemaakt van Georg, zijn keuzes, twijfels, verraad, verbondenheid, angst in plaats van enkel de beschrijvingen van zijn vele ontmoetingen en confrontaties. Het enige wat bij hem terugkomt, is de vraag hoe het met zijn beste vriend Franja is afgelopen. Die is als volksduiter namelijk ook ingelijfd in het Duitse leger. Of hij verlangt naar zijn jeugdvriendin Sofija die inmiddels is vermoord in het doorgangskamp Stara Gradiška en in de rivier de Sava drijft richting Egeïsche zee. Ik had een inzicht wil krijgen in het ontstaan van de Socialistische Federale Republiek Joegoslavië, ik heb de poëtische kant van de dichter wil voelen, een bevlogenheid, een passie willen voelen. Maar ook een ontreddering van het uit elkaar groeien, de drank en het stranden van zijn huwelijk. Niets van dat al.

Voor het eerst verschenen op Bazarow