Over de opmars van het populisme
[Recensie] Ze is populair in brede kring in Nederland. Eind vorig jaar maakte Anne Applebaum indruk met haar essay over de meelopers in de regering van Donald Trump. Nu is er dan ook een aantal van haar essays gebundeld over de fragiliteit van de democratie onder de titel De schemering van de democratie.
Applebaums brede populariteit is begrijpelijk. Ze ontziet niemand in haar genadeloze analyses, maar ze is duidelijk centrumrechts. Van oorsprong Pools, woont ze deels in haar vaderland en in de Verenigde Staten. Daar kan ook een fatsoenlijke VVD’er – hallo, bent u daar nog? – zich niet aan branden.
Applebaum schetst een somber beeld van de Europese en Amerikaanse democratie. Veel aandacht besteedt ze aan de kwakkelende democratieën in Midden-Europa. Haarscherp geeft ze aan, dat populistisch rechtse politici als die van de Poolse PiS en de Hongaarse president Orban zover komen, omdat ze ondersteuning in hun waanzin krijgen van media en intellectuelen.
In haar ogen is de steun voor iemand als Orban alleen te begrijpen, als je kijkt naar de achtergrond van die steunpilaren. Volgens haar zijn het veelal lieden, die teleurgesteld zijn in de rationeel liberale ordening. Oftewel, ze hebben er in hun ogen niet genoeg aan verdiend. En als er dan een dwaallicht als Orban komt, die hen de kans biedt op het vergaren van roem en rijkdom, dan is Parijs de mis wel waard.
De traditionele media zijn niet opgewassen tegen dit soort ontwikkelingen. Zij zijn groot geworden in een tijdperk dat centrumrechts en centrumlinks elkaar bestreden op min of meer gelijke gronden. Dat wil zeggen, men bestreed elkaar op rationele gronden. Dat is allemaal veranderd, nu voor de populisten de ratio er niet meer toe doet en feiten niet meer heilig zijn. Hetgeen door de megafoon van de sociale media luidkeels wordt beleden.
Uitgebreid staat ze stil bij de ontwikkeling in Spanje waar tot voor kort slechts een centrumrechtse PP (Partido Popular) en centrumlinkse Psoe (Partido Socialista Obrero de España) elkaar in redelijk evenwicht wisten te houden. Daar kwam verandering in door groeiende onvrede over de ongelijk verdeling van de immense welvaartsgroei van het Iberische land na de dood van dictator Franco.
Nieuw op de linkerkant was Podemos, voortgekomen uit linkse protesten in 2014 en Ciudadanos als fatsoenlijk rechts als reactie op de corruptie binnen de PP. Tot 2019 was extreemrechts niet echt vertegenwoordigd, al was de PP nogal extreem vergeleken bij andere centrumrechtse partijen in Europa.
Volgens Applebaum houden gewone mensen niet van polarisatie. Het geruzie tussen Psoe, Podemos en PP heeft het vertrouwen in de politiek tot een kritiek punt doen dalen. Daarnaast is er het – overigens door optreden van de PP-regeringen – geradicaliseerde Catalaanse separatisme. Mensen willen dat niet, ze willen rust, eenheid. En in dat gat sprong Vox. Een merkwaardig extreemrechtse partij, ultrakatholiek met een programma, waar Franco trots op zou zijn geweest.
De partij groeide snel ten koste van vooral de PP tot zo’n 15 procent van het politieke spectrum. Volgens Applebaum is de achtergrond van de kiezers veelal die van de middenklasse met een afkeer van de polarisatie en zeker van het Catalaanse en Baskische separatisme. Hoe meer die laatsten van zich laten horen, hoe sneller Vox groeit. Dat Vox de laatste tijd wat krimpt, komt wellicht door de Psoe-regering van Sanchez, die rust in de tent probeert te brengen door de dialoog met de separatisten op gang te brengen. Overigens ziet zij ook binnen Vox, de gefrustreerde intellectuelen en te veel media-aandacht.
Vervolgens duikt ze nog eens in Trumps Amerika. Het is allemaal niet erg geruststellend wat Applebaum te berde brengt. De democratie staat onder druk en de mensen die haar zouden moeten stutten, laten het afweten. Een oplossing is vooralsnog niet in zicht. Maar een boek als dit kan wellicht mensen aan het denken zetten.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
