Oorlogskind met moedertrauma
[Recensie] Toen vier biografen het anderhalf jaar geleden tijdens het symposium Tussen slijk en sterren: de schrijversbiografie in de kijker hadden over de dilemma’s tijdens het schrijven van de biografieën die zij net of nog net niet afgerond hadden, noemde Michèl de Jong zijn vriendschap met Drs. P. Vanwege die vriendschap moest hij zichzelf ergens in de biografie ten tonele te voeren. Anderhalf jaar geleden had Michèl de Jong nog geen idee hoe hij dat zou doen.
Het dilemma van David de Poel
Ook David de Poel – vriend en biograaf van Frans Pointl – moest in de aanloop naar De schrijver die over de soep vloog: het leven van Frans Pointl nadenken over zijn eigen positie. In de proloog van zijn boek beschrijft hij hoe hij al vrij snel na hun eerste ontmoeting door Frans Pointl gevraagd wordt om diens biografie te schrijven. Later zal Pointl op dit verzoek terugkomen omdat hij geen heil ziet in het op schrift stellen van zijn leven. De schrijver en zijn onderwerp komen uiteindelijk tot een vergelijk: na de dood van Pointl is De Poel vrij om te schrijven wat hij wil.
Maar dan nog. “Kun je als vriend van de hoofdpersoon, zijn verzorger, klaagbank en literair erfbewaarder wel een objectief biograaf zijn?”, vraagt David de Poel zich af, die inmiddels niet alleen het leven van Pointl onder de loep genomen had, maar ook aantekeningen maakte van de ontmoetingen voortgekomen uit de rol(len) die hij inmiddels in het leven van Frans Pointl was gaan spelen.
Een leven, bondig samengevat
David de Poel vond een oplossing: hij wisselt in De schrijver die over de soep vloog de hoofdstukken waarin hij het leven van Frans Pointl – en het doorwerken van dat leven in het werk (de oneven hoofdstukken, beginnend in 1933 en eindigend met de zelfgekozen dood van de schrijver) optekent af met hoofdstukken waarin persoonlijke impressies de hoofdmoot vormen (de even hoofdstukken die de periode januari 2009 tot vlak voor de dood van Pointl bestrijken).
De titels van de oneven hoofdstukken – Een geboren einzelgänger (1933-1944), Rebecca en Frans (1944-1952), Beginnend schrijver (1953-1959), De serieverhuizer (1960-1969), Stille jaren (1970-1979), Literair outsider (1980-1984), De doorbraak (1984-1989), Een charmante schlemiel (1990-1995), ‘Dat was een highlight in mijn leven’ (1996-2007 en Een kartonnen kist vatten Pointls (werkzame) leven bondig samen.
Het leven van Frans Pointl werd in hoge mate bepaald door de symbiotische relatie die hij met zijn moeder had, nadat een groot deel van de familie tijdens de Tweede Wereldoorlog werd vermoord. Pointl werd er een weifelend en wantrouwend man van.
Consequent putten uit eigen ervaringen
Wat uit die oneven hoofdstukken ook blijkt, is dat de man die op 56-jarige leeftijd succesvol debuteerde – met zijn verhalenbundel De kip die over de soep vloog die nadat Frans Pointl te gast was geweest in het programma (het interview, deel 1 en deel 2) van Adriaan van Dis een bestseller werd – zijn hele leven geschreven heeft en ook altijd de intentie had om gepubliceerd te worden, terwijl schrijven ook een manier was om grip te krijgen op de werkelijkheid. Hoewel Pointl de nodige teleurstellingen te incasseren kreeg nadat hij werk had ingezonden naar tijdschriften en uitgevers, was die bundel verhalen ook weer geen toevalstreffer.
Voor en ook na De kip die over de soep vloog putte Pointl voor zijn gedichten en verhalen uit het leven zoals hij dat kende. Hoe consequent hij dat deed, blijkt uit De schrijver die over de soep vloog, maar ook uit het gelijktijdig verschenen Verzameld werk: De kip die over de soep vloog en andere verhalen en gedichten, waarin veel meer gebundeld is dan waar de gemiddelde Pointl-lezer waarschijnlijk weet van heeft.
Met het Verzameld werk bij de hand kan de lezer van de biografie de door David de Poel geciteerde gedichten en passages in hun oorspronkelijke context (van het grotere geheel of de chronologie) plaatsen. Wat uit zijn gebundelde werk ook blijkt, is hoe stijlvast Pointl was. Hij verzint niet veel, wat hij gezien en onthouden heeft, vertrouwt hij vrij direct en zonder veel opsmuk van woorden aan het papier toe. Dat geldt ook voor zijn gedichten, die zich van begin af aan onttrekken aan vorm- en rijmdwang.
Een moeilijke man, vol mededogen beschreven
De even hoofdstukken bevestigen het beeld dat naar voren komt uit de biografische schets die David de Poel op basis van min of meer objectieve informatie in de oneven hoofdstukken maakt. Het beeld van een sombere man die, zeker als hij ziek is en afhankelijk wordt, lijdt aan het leven.
David de Poel heeft in de jaren dat hij bevriend met hem is en feitelijk fungeert als vertrouweling en mantelzorger heel wat met Frans Pointl te stellen (al is de staat van de zorg daar ook debet aan). Niet alleen vanwege de gezondheidsproblemen – Frans Point had het Guillain-Barré syndroom, maar ook omdat het voor Pointl niet altijd eenvoudig is om te accepteren dat zijn rol in het literaire leven relatief beperkt is gebleven (met als bijkomend nadeel dat hij nooit helemaal uit de financiële zorgen raakte, maar dat had ook te maken met het vergokken van een groot deel van zijn revenuen).
David de Poel schrijft met heel veel mededogen over Frans Pointl, maar schrijft wel wat er geschreven moet worden. Hij valt hem niet af, praat niets goed – ook niet de zaken waar Pointl zich voor schaamde en die wellicht maakten dat hij niet wilde dat er tijdens zijn leven over hem geschreven werd: zijn homoseksuele kant; zijn onverzoenlijke houding ten opzichte van zijn moeder en het uit enigszins egoïstische motieven laten inslapen van een kat (terwijl Pointl een uitgesproken poezenliefhebber was).
Vriendschap / samenwerking
David de Poel beschrijft op indringende wijze hoe de wens van Frans Pointl om op een door hemzelf gekozen moment te sterven uiteindelijk ingewilligd wordt en hoe Pointl de laatste dagen voor zijn dood beleeft. Dat beschrijven vat het complexe karakter van Pointl zoals dat in het voorafgaande via twee sporen – dat van een min of meer feitelijke biografisch deel en dat van het participerend meemaken van een leven via een vriendschap – beschreven is, heel treffend samen. Tot het einde toe blijft Pointl scherp, in zijn denken en zijn formuleren, uitgesproken, doelgericht, en weet hij niet of hij moet aantrekken of afstoten.
Zo dicht bij als David de Poel via zijn vriendschap bij Frans Pointl kwam, zou geen enkele biograaf gekomen zijn. Die vriendschap – ‘samenwerking’ noemde Pointl het – werd net zo getekend door het leven van Frans Pointl als zijn werk dat werd. Zoals zijn thema’s voor hem onvermijdelijk waren, was de manier waarop hij zich overgaf aan een ander ook het resultaat van zijn getormenteerde geschiedenis.
Biografie of niet?
Een traditionele biografie is De schrijver die over de soep vloog; het leven van Frans Pointl niet. David de Poel is niet zo objectief als biografieën horen/heten te zijn. Maar daar maakt hij ook geen geheim van. In de proloog maakt hij de lezer deelgenoot van zijn dilemma. Zelfs als je de vraag die hij in die proloog stelt – ‘Kun je als vriend van de hoofdpersoon, zijn verzorger, klaagbank en literair erfbewaarder wel een objectief biograaf zijn?’ – met ‘nee’ moet beantwoorden – waarschijnlijk is dat naar literaire maatstaven het meest zuivere antwoord – kun je niet anders dan concluderen dat De schrijver die over de soep vloog een uitermate geslaagd boek is.
David de Poel mag dan meer dan een gemiddelde biograaf aanwezig zijn in het boek, uiteindelijk heeft de vriendschap hem nader tot Point gebracht. Daardoor en door de manier waarop De Poel de twee verhalen in elkaar weet te schuiven, spreken De schrijver die over de soep vloog en de man om wie het uiteindelijk allemaal gaat tot de verbeelding.
De Poel ontrukt Frans Pointl aan de vergetelheid. Hij beschrijft het leven en laat zien hoezeer dat leven en het werk van Pointl verweven zijn. Hij licht delen van dat leven en het werk uit om die samenhang te illustreren en hij ‘onthult’ waar iets te onthullen valt. Hij doet dus gewoon wat je van een biograaf mag verwachten.
—
Eerder verschenen op Hanta
