De verloren broer
“Iemand tikt op mijn schouder en zegt: ‘Dat Pats! van je, ja? Is er ook een voor mij?’ Ik draai me om en tranen stromen over mijn wangen. Mijn broer, die mij het doodgaan leerde, hij is het, hij is het echt. Ik wist niet dat hij
Pats!
Mijn broer… Maar ik mag niet afdwalen, want daar komen alweer anderen, die achter de feiten aanhollen, ze bijna inhalen, hun feiten! hun wettige hersenspinsels! hun rozengeur! hun wonderlamp!”
[Recensie] In de vierde, herziene druk van De optocht: verslag van een ooggetuige maakt de broer van Toon Tellegen zijn opwachting. Daarvoor moest hij eerst dood, want dat is het lot dat degenen delen die in een bonte stoet voorbijtrekken.
In De seringenboom: herinneringen aan mijn broer maakt de broer meer zijn opwachting. Hij komt in het gedicht waarmee de verzameling herinneringen aan zijn zes jaar oudere broer opent (al is er aan de inhoud[sopgave] al een tekst voorafgegaan), op bijna identieke wijze binnen als in De optocht:
Mijn broer stond achter mij
“Mijn broer stond plotseling achter mij,
tikte op zijn schouder en zei:
‘Ik ben dood’hij verdween, ik weet niet waarheen,
maar even later stond hij daar weer en vroeg:
‘je gelooft me toch wel?’
‘ja,’ zei ik, ‘ik moet wel’(…)
De dichter mag van alles niet meer van zijn broer.
(…)
ik mocht me niet omdraaien en niets meer aan hem
vragen,
niets meer tegen hem zeggen, zelfs niet meer aan hem denken,
denken,
en als híj iets zei, dan móést ik het doen(…)”
Onmogelijke opdrachten, want doorgaans kust de dood herinneringen wakker en heeft wie achterblijft behoefte om wie hem of haar ontvallen is nog even extra stevig vast te houden.
Toon Tellegen keert in De seringenboom terug naar hun gezamenlijke jeugd. Toen de zes jaar leeftijdsverschil aanzienlijk was en beide broers in verschillende belevingswerelden verkeerden. De een moest de wereld nog ontdekken, de ander was zijn onschuld al zo goed als kwijt. Dat is het perspectief van waaruit de een naar de ander en de ander naar de een kijkt. Alleen is het alleen de een die verslag doet.
De broers doen wat broers zoal doen. Ze spelen. Halen kattenkwaad uit. Verkennen de omgeving. Zoeken grenzen op. Toon Tellegen kaart onderwerpen aan die in menig jongensbiografie voorkomen: voetbal, eetlust, samen op een kamer slapen, meisjes, een hekel hebben aan iemand, familie, de dood.
Hoewel hij die onderwerpen op het eerste gezicht volkomen realistisch de revue laat passeren, realiseert de lezers zich naarmate hij verder vordert in De seringenboom dat hij toch weer in een typisch Tellegen-universum is beland, waarin de werkelijkheid gekanteld is en vervolgens ook nog uitvergroot. Waardoor wat beleefd wordt tegelijk echt en absurd is, maar bovenal boven de gemiddelde jeugdherinnering uitstijgt.
De toon in De seringenboom is wezenlijk anders dan die in Een vorig leven (2015), waarin een volwassen Tellegen herinneringen ophaalde aan de twaalf jaar dat hij in het dorpje N. woonde. In Een vorige leven is Tellegen feitelijker en beschouwender. Maar het is dezelfde jeugd. Met dezelfde figuranten, waaronder ook juffrouw Kachel. Er zijn zelfs zinnen gewijd aan een broer die schijnbaar om de haverklap doodgaat: ‘Mijn broer, ik zag hem vaak doodgaan, in een graf liggen. Hij trok zich nooit ergens wat van aan en zeker niet van doodgaan. Maar ik wel!’
Ook in De seringenboom is een volwassen verteller aan het woord, maar wel een die door de ogen van zijn jongere zelf naar zichzelf en zijn broer kijkt. Daarom kan en mag hij het bij observeren en registreren laten. Door niet te hoeven doorgronden en uit te leggen, houdt hij de blik van het kind dat hij was puur.
“Mijn broer was een held, en als iemand het daar niet mee eens was, dan kende hij mijn broer niet of wist hij niet wat een held was.”
(uit: Een held)
Het pure van die blik, gecombineerd met recht-door-zee-zinnen, maken van De seringenboom tot literatuur verworden familiegeschiedenissen.
—
Eerder verschenen op Hanta
