Over doemscenario’s en vooruitgang
[Recensie] Hoewel het leven in de jaren ’90 de Nederlanders nog toelacht, zijn we na de millenniumwisseling terecht gekomen in een periode waar teleurgestelde verwachtingen en pessimisme de overhand hebben. In zijn boek De strijd om de toekomst: Over doemscenario’s en vooruitgang presenteert journalist en historicus Addie Schulte een kalme beschouwing van het neergangsdenken. Hij doet dit aan de hand van vier thema’s – migratie, liberalisering, klimaat en robotisering – waarin op verschillende manieren de ondergang van onze (huidige) samenleving aangekondigd wordt.
Schulte heeft een rustige en bedachtzame houding en blijft dicht bij de feiten door de hoofdpersonen in ieder thema te bespreken en een compact maar compleet overzicht te geven van hun standpunten. Waar we in het dagelijks leven gewend zijn geraakt aan kampen die fel tegenover elkaar staan, wordt in dit boek vooral benadrukt hoeveel overeenkomsten er zijn. Klimaatbetogers en mensen die bang zijn voor de islamisering van Nederland blijken meer met elkaar gemeen te hebben dan u misschien zou denken. Allemaal schetsen ze een beeld waarin onze samenleving wordt bedreigd. Het gaat weliswaar, zo geven allen toe, om een ontwikkeling die door mensen zelf in gang is gezet, maar dat maakt het niet minder bedreigend. Bovendien delen alle neergangsdenkers een frustratie dat andere mensen de door hun gevreesde bedreigingen niet onder ogen willen zien. Toch, en dat is niet onbelangrijk, kunnen we de wereld nog redden en dan zal er een betere toekomst op ons liggen te wachten. Dit inzicht biedt een verfrissende blik op thema’s die onze kranten de afgelopen jaren tot vervelens toe hebben gedomineerd en waarbij de tegenstellingen en onbegrip alleen maar lijken te groeien.
Dit boek nodigt uit tot reflectie en nuance. Grote kans dat er een doemscenario tussen zit waar u zelf sterk in gelooft, terwijl anderen uw afkeuring krijgen. Maar zijn ze niet allemaal geworteld in menselijke angst (en hoop!)? Geldt niet voor elk doemscenario dat de werkelijkheid complexer is dan de doemdenkers doen voorkomen? Na de bespreking van de vier hoofdthema’s, vervolgt Schulte zijn boek met een aantal hoofdstukken waarin de herkomst, zin en onzin van het neergangsdenken worden besproken. Hij doet een oproep tot nuance en schrijft hij een lof der onzekerheid. Accepteren dat we niet precies weten wat er in de toekomst gaat gebeuren, zou ons weleens verder kunnen brengen dan een dogmatisch geloof in het einde der tijden. Toch erkent Schulte ook dat doemdenken nuttig kan zijn. Het is bijvoorbeeld een goed middel om grote groepen mensen mee te mobiliseren.
De laatste hoofdstukken zijn het zwakke punt van dit boek. Waar de eerste helft bondig en goed gestructureerd is, volgt er in de tweede helft een spraakwaterval, die weliswaar interessant is maar waar een duidelijke structuur soms ontbreekt. Als er na het hoofdstuk getiteld Tot slot nog het hoofdstuk Het einde komt, voel je je als lezer toch een beetje in de maling genomen.
Tijdens de boekpresentatie, afgelopen maart, verdedigde de uitgever Christoph Buchwald de eindeloze reeks slothoofdstukken door te zeggen dat hij Schulte had aangemoedigd om de ‘gebrauchswert’ van het boek uiteen te zetten. Helaas voelt het meer als een leraar die maar door blijft oreren als de schoolbel al gegaan is waarbij je als lezer een beetje ongeduldig afvraagt wanneer je het klaslokaal mag verlaten. En juist de beoogde gebruikswaarde van het boek blijft in de lucht hangen. Schulte overlaadt ons met tips voor de omgang met ons eigen doemdenken. Handig, maar een groot deel van onze zorgen gaan natuurlijk over de gevaarlijke vormen die het doemdenken van anderen kan aannemen. En juist daarvoor, hoe om te gaan met doemdenken van onze medeburgers (die de wijze woorden van Schulte wellicht niet lezen en/of opvolgen), heeft Schulte weinig goede raad.
Desalniettemin is het boek een aanrader voor iedereen die met een beetje meer afstand en een analytische blik naar de grote zorgen van onze tijd wil kijken. Een ontnuchterende ervaring die velen wel kunnen gebruiken in een tijd waarin grote tegenstellingen en gitzwarte doemscenario’s hoogtij vieren.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
