Worstelen met het communistische verleden
[Recensie] Het was een internationale televisie-hype, een aantal jaren geleden: de verkiezing van de grootste vaderlander. Er werden informatieve filmpjes vertoond, panels bediscussieerden de kandidaten, deskundigen hielden gloedvolle pleidooien voor deze of gene stichter schilder of wetenschapper, en daarna mocht het volk zijn stem uitbrengen. In Nederland dreigde Pim Fortuyn deze wedstrijd te gaan winnen, maar dat kon worden voorkomen.
In Rusland, waar staats-tv-zender Rossia de wedstrijd organiseerde (getiteld ‘De naam van Rusland’), ging de eindstrijd tussen de laatste tsaar Nicolaas II, en de communistische dictator Jozef Stalin. Op dat moment werd er van hogerhand ingegrepen. De uitslag moest gecorrigeerd, zo werd medegedeeld, en plots bleek de middeleeuwse vorst Alexander Nevski de grootste Rus aller tijden. Nevski, die 800 jaar geleden de Duitsers en de Zweden had verslagen en geldt als een van de stichters van Rusland. Op de tweede plaats kwam de minister/hervormer Pjotr Stolypin (1862-1911), op de derde plaats Jozef Stalin en daaronder tsaar Nicolaas.
Een diep verdeeld land
Die dreigende uitslag, de ingreep en de gecorrigeerde ‘uitkomst’ typeren de manier waarop de Russen en de Russische overheid (en Poetin) met de Russische geschiedenis omgaan. Het land is diep verdeeld over de vraag of de Revolutie van 1917, en de daaropvolgende communistische staatsgreep, nu de redding van Rusland vormden, of juist een enorme een ramp. De redding van tsaristisch absolutisme en het begin van een nieuwe tijd, of juist de start van vier gruwelijke decennia onder Lenin en Stalin. Was Nicolaas II een despoot of een slachtoffer? Was Stalin de redder van Rusland, of een monster? De meningen zijn scherp verdeeld. Pakweg 40% beschouwt Stalin als redder, 40% als ramp; de rest laveert daartussendoor. Andere leiders scoren vergelijkbare cijfers.
‘De naam van Rusland’ bracht die tegenstelling plots scherp naar voren – en dat is het laatste wat Poetin op zijn zender wil zien. De media moeten de eenheid, trots en glorie van Rusland uitdragen, de stappen voorwaarts van vóór en ná de revolutie. Alexander Nevski is een veilige, onaantastbare held. Dat Stolypin (een hardhandig en doortastend hervormer onder Nicolaas II) nummer twee werd, duidt erop dat Poetin persoonlijk heeft ingegrepen want Stolypin is een van zijn persoonlijke helden. Stalin en Nicolaas moesten uiteindelijk zakken, waarbij de man die Adolf Hitler versloeg en zo de wereld redde van het fascisme, toch boven de tragische Nicolaas mocht staan.
Stalin is helemaal terug
Stalin is helemaal terug. De oude dictator wordt alom weer zonder terughoudendheid geprezen. Maar een plaats in de top twee zat er toch niet in. Hij blijft óók de man van de Terreur. De duistere pagina’s uit het verleden hoeven niet ontkend te worden, en ook niet vergeten, maar ze wegen wel mee.
Tegelijkertijd mogen ze het ‘nationale’ beeld van de geschiedenis niet bepalen. Want al dat gewroet in het verleden is schadelijk voor de opbouw van de natie. Dat is, globaal gesproken, de opvatting van de Russische overheid, te beginnen bij Poetin. Het is niet verboden om de slachtoffers van de Terreur te herdenken; met name dankzij Memorial worden ze ook niet vergeten. Het is ook niet verboden om Stalin te verwijten dat Rusland totaal niet voorbereid was op de Duitse inval, en dat hij daarna blunder op blunder stapelde waardoor er miljoenen doden vielen (en krijgsgevangen werden gemaakt), maar het officiële geluid is: Stalin de held, de geweldige organisator, de overwinnaar.
En die aanpak werkt. In 1991 beschouwde een derde van de Russen Stalin verantwoordelijk voor miljoenen doden tijdens de Tweede Wereldoorlog; nu is dat nog maar 9 procent. De stem van hen die de Goelag overleefden, en van de kinderen die hun ouders weggevoerd zagen in de nacht, om ze nooit meer terug te zien, die stem klinkt steeds zwakker, vreemder.
Het verleden van Rusland
Kan dat, de geschiedenis herschrijven? Het verleden vergeten? Marc Jansen, auteur van De toekomst die nooit kwam, gelooft er niets van. Helder en bondig beschrijft hij de onvoorstelbare gruweldaden, vaak willens en wetens uitgevoerd. Het is alles bij elkaar een inktzwarte, loodzware erfenis, en de lezer kan zich heel goed voorstellen dat moderne Russische (nationalistische) bestuurders die last dolgraag van zich af zou willen schudden.
Poetin doet in elk geval verwoede pogingen. Hij heeft duidelijk niets met de Revolutie, maar weigert om de communistische jaren uitsluitend zwart af te schilderen. Ja, er waren ‘repressies’ en de slachtoffers verdienen respect. Maar niet alle aandacht. Poetin staat als voormalig lid van de veiligheidsdienst FSB aan de kant van de overwinnaars van het Sovjetsysteem.
Anderen dragen ondertussen de last, zo maakt Jansen heel mooi duidelijk. Zij vertellen dat die last niet zal verdwijnen, eenvoudigweg door erover te zwijgen. Dat heel Rusland deze moet dragen en verwerken. Jansen citeert de historicus Andrej Zoebov, die zegt dat de Russen eerst in het reine moeten komen met hun geschiedenis om ‘een normaal volk’ te kunnen worden. En de journalist Michail Zygar: ‘De Russische geschiedenis is een ziekte. Onze geschiedenis heeft ons allen ziek gemaakt.’
Openheid, eerlijkheid, een pijnlijk zelfonderzoek, dat is volgens velen noodzakelijk én onvermijdelijk. Maar dat medicijn vormt een gevaar voor de staat. De huidige leiders hopen dat de herinnering aan het verleden vanzelf zal verdwijnen, als je er maar geen aandacht aan besteed. En ach, waarom zou dat niet kunnen?
—
Eerder verschenen op Sargasso
