"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De toekomst is geschiedenis

Woensdag, 4 april, 2018

Geschreven door: Masha Gessen
Artikel door: Karin de Leeuw

De terugkeer van het totalitaire Rusland

[Recensie] De Grieken schijnen een spreekwoord te hebben: de toekomst komt van achteren. Joke Hermsen gebruikte het in haar boek Stil de tijd om aan te geven hoezeer een dergelijke gedachtegang verandering kan blokkeren. Je staat er met je rug naar toe, die toekomst kan je zo maar overvallen.

Iets verder oostelijk, in Rusland is de toekomst misschien nog wel iets minder gewaardeerd. De toekomst roept, in ieder geval bij de Russisch-Amerikaanse auteur Masha Gessen, een gevoel op van déjà vu. Ze gaf haar boek over de periode 1980-2012 in haar eerste vaderland dan ook de titel mee De toekomst is geschiedenis.

“Toen ik elf of twaalf was, aan het einde van de jaren 70, zei mijn moeder dat de USSR een totalitaire staat was.” Het was een opmerkelijke, en natuurlijk niet ongevaarlijke, uitspraak voor een burgeres van de communistische heilstaat. Door een gebrekkige informatievoorziening waren velen niet tot een dergelijke definiëring in staat. De ouders van Masha Gessen beschouwden het Sovjetregime als iets dat eeuwig zou voortbestaan. Voor hen was de enige uitweg het land te verlaten. Dat deden ze met hun dochter.

Als jonge journaliste, in de jaren 80, keerde Gessen terug. Het sovjetregime bleek toch te kunnen wankelen en vallen. Wat ze echter niet voorzien had, was dat ze in de decennia daarop chroniqueur zou worden van de dood van de Russische democratie die er nooit was gekomen. Velen hebben zich gewaagd aan een analyse van wat er in die tijd na de val van de muur gebeurde. Sommigen gaven Poetin en de KGB de schuld, anderen zagen de arrogantie van het Westen als voornaamste oorzaak dat Rusland niet de weg insloeg naar een toekomst met welvaart en vrijheid voor zijn burgers. Gessen, die tussen de Russen leefde, zag in ruim twee decennia de vrijheid en de rechten van de Russen met voeten getreden worden en steeds verder verdwijnen achter de horizon. Russen hebben een niet te stillen liefde voor de ijzeren vuist, zeiden sommigen berustend. Lang hield Gessen de moed er in. Misschien was het twee stappen voorwaarts en nu weer een stap terug. Een tijd dacht ze nog dat ze ook de neergang en de val van het regime van Poetin zou kunnen documenteren. Maar na 2012 werd haar duidelijk dat deze droom verder weg was dan ze had gedacht. Net als haar moeder moest ze haar gezin opnemen en vertrekken, haar kinderen uitleggen dat ze in Rusland niet konden blijven. Het was weer gebeurd: de toekomst was als de geschiedenis.

Boekenkrant

Voor dit boek sprak Masha Gessen met vier mensen, geboren in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Ze koos ze uit verschillende lagen van de bevolking, wonend in verschillende delen van Rusland. Het zijn mensen wier leven grondig veranderde door de politieke verschuivingen in hun land. Gessen interviewde ze meerdere keren, vult hun verhaal aan met documentatie van elders. Ze doet ook een poging tot duiding, geeft achtergrond en interpretatie. Ze kiest daarbij voor invalshoeken vanuit de psychoanalyse, de sociologie en de filosofie, alle drie takken van wetenschap die in Rusland met argwaan worden bekeken.

“Het sovjetregime beroofde mensen niet alleen van hun vermogen om vrij te leven, maar ook van het vermogen om volledig te begrijpen wat hen was ontnomen.” Fragmentatie was en is een sleutelbegrip. Mensen worden uit elkaar gespeeld. Gemeenschappelijkheid is geen kenmerk van de samenleving. Iedereen is op zichzelf teruggeworpen en leeft zijn eigen werkelijkheid.

De strijd tegen de sociale wetenschappen is onderdeel hiervan. De wetenschappelijke bestudering en analyse van de maatschappij wordt in een kwaad daglicht gesteld. Westerse wetenschappers zijn daardoor soms in een betere positie om Rusland te begrijpen dan de eigen bevolking. Echter, de buitenlanders krijgen te maken met een regime dat er voor zorgt dat zij niet alle feiten kunnen overzien.

De geschiedenis van de psychoanalyse is er een voorbeeld van. Voor de revolutie reeds was de psychoanalyse een respectabel onderdeel van het vakgebied psychologie Rusland. Een tijd lang zag het er zelfs naar uit dat Freuds leer in Rusland belangrijker zou worden dan in West-Europa. Na de revolutie werden pogingen gedaan het werk van Freud te dogmatiseren op een wijze zoals dat ook gedaan was met de leer van Marx. De pogingen strandden. Een kleuterschool op psychoanalytische grondslag, in 1925 opgericht, werd gesloten uit angst jonge kinderen binnen te voeren in een wereld van premature seksualiteit. Psychoanalyse bleek niet geschikt voor industriële reproductie en werd daarom af geschreven. De hele psychologie werd gelijkgesteld met de psychoanalyse en het vak verdween vrijwel geheel.

Maar Russen hebben, ondanks dat hen het zicht vaak wordt ontnomen op een goede analyse van hun maatschappij, altijd een manier gevonden om een raampje open te zetten in de verstikkende atmosfeer die hun regering laat ontstaan in de ruimte die Rusland heet. Net als in de gebouwen in de steden met lange, koude winters, waar goede isolatie een bedompte sfeer laat ontstaan, zit er ook in hun bewustzijn een antenne voor de plaatsen waar een raampje open staat en wat frisse lucht naar binnen komt. Fortotsjka noemen ze het. Een van de vier geïnterviewden, Aroetjoenjan, vertelt er van. Ze verzamelde de kennis over psychologie en dat gaf haar lucht. Maar ze kon er verder niets mee. Aan het eind van het boek troost zij zich met de gedachte dat zij in ieder geval over Freud spreekt terwijl ze hem gelezen heeft. Het is de vraag of dat voor de huidige generatie studenten aan de universiteiten in Rusland ook mogelijk zal zijn.

Alexander Doegin, een van de drie anderen, zag onder het nieuwe regime, na de val van de muur, kans zijn kennis wel aan de man te brengen. Al jong ontdekte hij de filosofie van Heidegger en bouwde, mede door reizen naar het westen waar hij kennismaakt met reactionaire en neoliberale denktanks, een ultra-rechtse maatschappijvisie. Hij kreeg een reputatie als Poetin-fluisteraar en geldt als geestverwant van de alt-right beweging in het Amerika van Donald Trump.

Zjanna, de dochter van de vermoorde politicus Boris Nemtsov, is naar Bonn vertrokken nadat het haar duidelijk werd dat ze niet gearresteerd zou worden, maar waarschijnlijk op veel minder opvallende wijze zou worden geliquideerd, door vergiftiging bijvoorbeeld. Het gebeurde een medestander van haar vader, Vladimir Kara-Moerza. Tot nu toe heeft hij twee gifaanvallen overleeft.

Gessen beschrijft ze droog en zakelijk, de middelen die een regime ter beschikking staan om de samenleving te fragmenteren en mensen met een eigen stem monddood te maken. Instellingen aanduiden als ‘buitenlands agent’ is er een van. Voor individuen is in dit tijdsgewricht bijvoorbeeld ook een beschuldiging en eventueel daarop volgende veroordeling wegen incest of pedofilie absoluut effectief om een burger en mens uit te schakelen. Homofobie is een ander krachtig wapen om mensen zwart te maken. Ze worden allemaal ingezet. Wie erg pessimistisch is over de ontwikkelingen in het westen, kan bij Gessen een lesje halen hoe ze dat doen in het oosten.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Boeken van deze Auteur:

Hoe overleef je een autocratie?

Perfect rigour