Als een spannend jongensboek. Maar dan echt.
Dikke boeken zijn nuttig. Als deurstopper, of om heel overtuigend een vlieg mee dood te slaan, of als presse-papier. Maar als drager van een verhaal moeten ze al heel veel te bieden hebben willen ze tot op de laatste bladzijde boeien. Het Libris Prijs winnende De tolk van Java biedt dat wel, maar ook weer niet.
[Recensie] De personages zijn in orde. We hebben een held (getormenteerd) die tussen de Indische en Nederlandse cultuur gevangen zit, zijn zoon (wraakzuchtig) die een jeugd vol huiselijk geweld heeft doorstaan, en de vrouw/moeder (murw) die als stootkussen tussen de gezinsleden heeft gezeten.
De cultuurclash voor held/hoofdpersoon Arto komt tot uiting in twee beerputten: hij gaat voor het laatst in Oost-Java naar een restaurant en bezoekt de wc: “Hij kon maar liefst tot drie tellen eer hij zijn drol diep beneden hoorde neerkomen… Hij wiste zich het zweet van het voorhoofd en hoorde toen het tevreden geknor van varkens in de diepte.” Later in Nederland bezoekt hij ook daar de wc en telt de seconden van zijn vallende drol: “Maar hij hoorde niets, helemaal niets, zelfs niet nadat hij tot tien had geteld!”
Het verhaal boeit. Het barst van actie, spanning, geweld, sex en dendert als een waterval de hoofdstukken door. Heel kort: de zoon vertelt hoe zijn vader in Soerabaja de bezetting door wrede Japanse soldaten ondergaat, daarna in dienst komt van de geallieerde bevrijders om die Japanners te helpen uitmoorden, naadloos doorgaat met het uitmoorden (en o ja, martelen) van Javaanse vrijheidsstrijders, om uiteindelijk samen met Amerikaanse mariniers de Javaanse Oosthoek schoon te vegen.
Birney heeft het boek vol geweld gestopt (waarheidsgetrouw, vrees ik); ik hou het bij één citaat waarin Japanners waterboarding avant la lettre toepassen: “Eén duwde een trechter in mijn mond, een ander goot met een emmer de trechter steeds vol water. Ik moest het water doorslikken, voelde mijn maag opzwellen en werd daarna hard op mijn maag getrapt, zodat het water door mijn oren, mond, neus en anus naar buiten werd geperst. Deze foltering werd viermaal herhaald, totdat er bloed uit mijn anus kwam.”
De thematiek steekt ook helder boven de pagina’s uit. Identiteitscrisis, politiek versus menselijkheid, cultuurbotsingen, gezinsproblemen en vooral heel veel zinloos geweld. Rondspattend bloed, sijpelende ingewanden, martelingen, oog-om-oog acties, het wordt de lezer voluit in het gezicht gesmeten. Waar gebeurd, wat des te triester is. En toch, bij weer een pagina-, nee hoofdstuklange opsomming van oorlogsacties en doorgesneden kelen, ontkomt de lezer niet aan het ‘nu weten we het wel’-gevoel. Ja, die uitgebreide beschrijvingen laten alle misstanden zien, maar nee, die uitgebreidheid maakt het verhaal leestechnisch niet beter. Als een spannend jongensboek dat te lang duurt.
Ik zeg daarmee niet dat het een slecht boek is. De tolk van Java is kundig geconstrueerd. Zo is er de fijne taal. De woede van de zoon spettert oprecht, en het manuscript van de vader heeft de ouderwetse toonzetting van de vijftiger jaren. Perspectiefwisselingen houden het boek levendig. En het belangrijkste: het hele drama Nederlands-Indië, deze schande die op het collectieve geweten van Nederland rust, kan niet genoeg openbaar gemaakt worden. Birney heeft een stevig monument afgeleverd over een zeer donkere bladzijde in de koloniale geschiedenis. Opdat we niet vergeten zullen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles Ook gepubliceerd op Nico’s recensies
