"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De trein naar Samarkand

Vrijdag, 17 maart, 2023

Geschreven door: Guzel Jachina
Artikel door: Roeland Dobbelaer

Arme Russen

[Column] Eind jaren zeventig van de vorige eeuw doken er onbekende foto’s op uit het Rusland van 1852 tot 1932. Uitgeverij Contact bundelde ze in een fotoboek en bracht het op de markt onder de titel Rusland hoe het was. Het zijn indrukwekkende foto’s uit het grootste land ter wereld. We zien foto’s van de nadagen van het tsarendom, foto’s van de bloedig neergeslagen opstand van 1905, waarbij tsaar Nicolaas II veel protesterende arbeiders liet vermoorden, foto’s ten tijde van de Eerste Wereldoorlog en de Russische revolutie in 1917. We zien foto’s uit de bloedige periode daarna. Na de bolsjewistische omwenteling woedde er in Rusland vijf jaar lang een hevige burgeroorlog die gepaard ging met grote hongersnoden en grote wreedheden. Overigens werd er destijds zwaar gevochten in dezelfde gebieden waar nu ook de oorlog in Oekraine zich afspeelt. In de jaren twintig van de vorige eeuw raakten miljoenen Russen en andere volkeren in het nieuwe Sovjetrijk ontheemd en probeerden miljoenen mensen in dit onmetelijke land een veilig heenkomen te vinden. In het fotoboek zie je gevechten tussen de roden en de witten (de conservatieve krachten die het communisme ongedaan wilde maken), je ziet protestmarsen, je ziet executies, plunderingen, je ziet de honger, je ziet extreme honger, je ziet zelfs kannibalisme. Niets, maar dan ook niets bleef het Russische volk in deze jaren bespaard. 

Het boek is ingeleid en samengesteld door Ruslandkenner en historicus Karel van het Reve, inderdaad de oudere broer van Gerard. In zijn inleiding schrijft hij dat de herkomst van de foto’s onbekend is, door wie ze gemaakt zijn is niet duidelijk. Sommige foto’s zijn eerder op andere plaatsen gepubliceerd, de meeste niet. Het exemplaar Rusland hoe het was dat ik heb is helemaal uit elkaar gevallen, letterlijk kapot gelezen. Ik kreeg het van mijn ouders, ergens eind jaren zeventig. Als adolescent was ik gefascineerd door de geschiedenis van Rusland, en nog steeds. Ik heb het wel honderd keer doorgebladerd.

De meest bijzondere foto’s in het boek zijn die van kinderen, mager, gekleed in lompen, op blote voeten, ze kijken brutaal naar de fotograaf. Je zou willen weten wat er van hen geworden is….

Kindertrein
Over dit soort kinderen schreef de Tartaarse schrijver Guzel Jachina recent een grootse roman, De trein naar Samarkand. Jachina kennen we van haar eerdere romans Zulajka opent haar ogen over de hongersnood en verbanning van de Tartaren onder Stalin en Wolgakinderen over de deportatie van de Wolga Duitsers, twee bloederige episodes uit die lange Russische geschiedenis vol met ellende. In haar nieuwe boek behandelt Jachina het fenomeen van de kindertrein transporten, begin jaren twintig, net na de burgeroorlog. Er heerst een verschrikkelijke hongersnood, de chaos is enorm, gewapende bendes plunderen het land verder kaal. De Sovjets proberen kinderen uit rampgebieden te evacueren naar rustigere gebieden, de transporten gingen per trein. Dit boek gaat over zo’n transport met 500 kinderen. Heftig en ontroerende literatuur. Jachina laat zien dat er ondanks alle ellende er toch altijd mensen opstaan die het goede doen. In het boek zijn dat de chef van de trein Dejev en enkele helpers. De beschrijvingen van deze mensen zijn prachtig. Maar nog mooier is de passage waarin Jachina alle vijfhonderd kinderen een eigen naam geeft. Gebruikelijk was dat de kinderen elkaar een bijnaam gaven, Jachina bedacht er vijfhonderd, en pagina na pagina moet je lachen om haar creativiteit en pagina na pagina ga je meer houden van deze kinderen en hoop je dat de ze het redden.

Boekenkrant

Na het lezen van De trein naar Samarkand snap je weer iets meer van dat onbegrijpelijke land dat Rusland heet en dat de wereld nu weer onderdompelt in nieuwe gruwelijkheden. Natuurlijk is het leed dat Poetin de Oekraïners aandoet enorm en onvergeeflijk. Maar het bizarre van de Russische geschiedenis is toch wel dat de Russische leiders al eeuwen in staat zijn om de eigen mensen misschien wel het allergrootste leed te bezorgen. Dat was al zo in de tijd van de tsaren, dat was zeker zo in de tijd van Lenin en Stalin en dat gebeurt nu weer door Poetin. De militaire verliezen aan Russische kant in de oorlog met Oekraïne zijn immens groot, groter dan aan Oekraïense kant. Voor Russische leiders tellen mensenlevens niet. Zelfs niet als het om Russen gaat. Gelukkig zijn niet alle Russen zo. In De trein naar Samarkand vertegenwoordigen treinbaas Dejev en zijn helpers de zachte kant van een wreed regime. We hebben in Rusland snel nieuwe Dejevs nodig. Er zijn behoorlijk wat vacatures.

Eerder verschenen in Bazarow Magazine

Boeken van deze Auteur:

Karel van het Reve, Verzameld werk deel 6

Verzameld werk deel 7

Karel van het Reve, Verzameld werk deel 3

Karel van het Reve, Verzameld Werk deel 4

Karel van het Reve, Verzameld Werk deel 5