Persoonlijk pleidooi over een afstandelijke moeder
Rita Verschuur (1935) schreef in 2008 de autobiografische roman Het geheim van mijn moeder, over de zoektocht naar de vrouw die haar dochter Rita op jonge leeftijd in de steek liet. De tweede moeder uit 2011 kan men zien als een officieus vervolg. Rita’s ‘mama’ uit de eerdere roman speelt een bescheiden rol; het is nu de stiefmoeder, afstandelijker benoemd als ‘moeder’, en de positie die zij in de familie Verschuur inneemt, waarop ditmaal de focus ligt. ‘Moeder’ is een kille vrouw: ze is afstandelijk, streng gereformeerd, en door haar beschuldigende, kleinerende houding heeft zij grote invloed op de vorming van het hoofdpersonage Rita.
De beschrijvingen van de weduwe die met vader samenleeft, een weduwe die ooit ‘Annie heette, of Annetje, later Ank en nog later zelfs Anja’, maar die voor Rita nooit anders dan moeder zal heten, maken het boek – dat, gelet alleen al op de namen van de personages overduidelijk sterk autobiografisch van aard is – tot een heel persoonlijk pleidooi van de schrijver. Het bevat veel impliciete verwijten: aan een liefdeloze relatie tussen (stief)moeder en kind, aan een vader die nooit ingrijpt in de ruzies en alleen achteraf bemiddelt en aan het gereformeerde keurslijf waarin Rita wordt gedwongen te passen. Dat dat laatste een jeugd vernielen kan en bovendien intrigerende boeken op kan leveren, weten we dankzij bijvoorbeeld Maarten ’t Hart, of recenter, Jan Siebelink.
Verschuur past helaas niet tussen dergelijke schrijvers. De vertelsituatie, om een eerste oorzaak daarvan te noemen, is te statisch, ondanks de vele sprongen heen en terug in de tijd. In het ene hoofdstuk is Rita een elfjarig kind, in het volgende kan ze een naar Scandinavië geëmigreerde en getrouwde vrouw zijn, of een nog oudere Rita die op haar jeugd en (inmiddels overleden) moeder terugblikt vanuit Florence. Maar de vertelinstantie blijft immer dezelfde: een alwetende en uitleggerige verteller, die situaties van een oordeel voorziet.
‘Vlak na de bevrijding was het Moederdag.
[…]
‘Maar ik had er twee. Een echte, in Amsterdam, die ik niet vaak meer zag maar wel af en toe miste, en een nieuwe bij ons thuis. Aan wie van de twee zou ik mijn schilderijtje nu moeten geven? Bij mama had ik in de buik gelegen, ik had melk gezogen uit haar borsten, negen maanden lang. Van moeder had ik op mijn negende een tijdje moedermelk uit een kopje gedronken. Ik kon niet beslissen.
Toen dacht ik aan papa. Hij was nu met moeder getrouwd. Hij zou willen dat ik mijn sneeuwklokjes aan haar gaf. Dat deed ik. Voor hem.’
Het is niet de jonge Rita die hier aan het woord is: een kind twijfelt niet op grond van moedermelk. Er is een vertelinstantie die terugblikt op de situatie van het jonge meisje, en die de oorzaak van de twijfel uit de doeken doet. Gevolg is dat er weliswaar sprake blijft van een persoonlijke scène, maar dat het bij mij niet op het gevoel weet te spelen. Het wordt verteld in plaats van getoond, en zo krijgt de jonge Rita niet de menselijke trekken die voor een gevoelig verhaal nodig zijn.
Daarnaast zijn niet alleen de zinnen die Verschuur schrijft ongewoon kort, zoals in het bovenstaande citaat, maar zijn ook de hoofdstukken zelden langer dan een pagina. Onderling worden ze dan ook nog eens gescheiden door enorme tijdsprongen en door deze trage, moeizame vertelstijl krijgt de lezer nergens de ruimte en tijd zich met het personage Rita te identificeren. De roman kabbelt moeizaam voort en bestaat uit losse scènes, die de indruk geven van een eindeloze opsomming van klachten. In weinig sierlijke taal zou ik dit potentieel gedurfde, gewaagde autobiografische verhaal zelfs een beetje saai willen noemen.
