De zin of het effect van een leven
Debutante Anne-Marieke Samson maakt het haar hoofdpersoon niet gemakkelijk in haar roman De val van Jakob Duikelman. Jakob heeft een ongeneeslijke ziekte en voelt de noodzaak allerlei leugens te vertellen waardoor hij zichzelf steeds verder in de nesten werkt. Hij heeft een slechte relatie met zijn dochter en, zo wordt ons op de achterflap vast aangekondigd, hij raakt in een conflict met een Nigeriaanse ronselaar van kindsoldaten. Kortom, een boek waarin veel kan gebeuren.
Toch spelen voornamelijk traagheid en leegheid een grote rol in dit boek. Deze sfeer wordt met overtuiging neergezet. Een van Jakobs favoriete uitspraken is: “Het leven is zinloos”– een observatie die hij overigens niet betreurt. Het feit dat Jakob zich neerlegt bij deze betekenisloosheid geeft het boek een wat droevige inslag. Jakob heeft geen hoge pet op van het leven. Hoewel hij een ongeneeslijke ziekte heeft, zegt hij het volgende:
‘Eigenlijk is het hem allemaal erg meegevallen, het leven. Al zoveel dingen hadden mis kunnen gaan, maar het is altijd goed met hem afgelopen. Jakob is het leven – hoe zinloos ook – steeds meer gaan waarderen. Het is kalm geweest, vriendelijk voor hem. Altijd genoeg bier. Hij vindt dat hij niet pessimistisch moet zijn.’
Niet alleen van het leven, ook van zijn huwelijk lijkt Jakob weinig te verwachten. Tegen zijn Thaise vrouw Mai liegt hij over zijn ziekte. In plaats van te vertellen dat hij naar het ziekenhuis gaat voor een behandeling, zegt hij weg te zijn met zijn vriend Sander. De ene keer een avondje stappen, de andere keer een weekendje weg. Dat die vriend vervolgens met zijn vrouw afspreekt op de momenten dat hij eigenlijk met Jakob weg zou zijn, geeft het boek een tragikomische kant. Zijn ziekte is overigens niet het enige waarover hij tegen Mai liegt: zij weet niet dat hij onvruchtbaar is door een eerder uitgevoerde sterilisatie. Jakob leeft mee met Mai die keer op keer niet zwanger blijkt te zijn, maar vertelt haar niet dat ze haar hoop beter op kan geven. De mineure sfeer die de eenzaamheid van Jakob reflecteert, wordt in de roman goed en overtuigend beschreven.
Keerzijde
Toch is er ook een keerzijde aan de dringende weergave van de door huiskamerproblematiek veroorzaakte eenzaamheid. Een eerste nadelig gevolg is dat het boek nogal vol is. In een light-versie was dit boek beter uit de verf gekomen. Een ander nadeel betreft de ongemakkelijke overgang naar wereldproblematiek wanneer er een conflict ontstaat met een oorlogsmisdadiger. Door de focus op de huiskamermisère wordt de stap naar het probleem op het wereldtoneel een tamelijk onverwachte. Zeker wanneer je als lezer in de eerste 179 pagina’s nergens een crimineel tegengekomt. Maar dan is daar Jakobs dochter Disi, en haar relatie met vriendje Be Free blijkt toch iets minder onschuldig dan ze doet voorkomen.
Het laatste, merkwaardige – maar op zichzelf mooie – hoofdstuk verdient tot slot nog wat aandacht. Het verhaal van Jakob is in het een-na-laatste hoofdstuk tot een climax gekomen. Jakobs voorheen rustige leven escaleert in de vorm van een conflict met de aangekondigde mensenhandelaar. Tot dan toe wordt het verhaal verteld vanuit het perspectief van Jakob. In het laatste hoofdstuk, getiteld ‘Jos en Lia Voorma’, verandert dat. Hier komen de buren van de Duikelmans aan het woord en verwoorden de stereotypering van (hypocriete) burgerlijkheid. Door de verandering van perspectief lijkt het hoofdstuk een nawoord, geschreven op het levensverhaal van Jakob Duikelman. Hier wordt zijn val pas echt duidelijk. Waar je als lezer in de voorgaande hoofdstukken door het perspectief steeds dicht bij de gebeurtenissen bent, krijg je in het laatste hoofdstuk een totaaloverzicht. In de rest van het boek komt het echtpaar Voorma niet voor; ze dienen klaarblijkelijk als een soort commentators en zijn een manier om van buitenaf te beschrijven wat er met Jakob gebeurd is. De huis-, tuin- en keukenproblematiek wordt nogmaals naar voren gehaald. Op ironische toon worden de denkbeelden van de Voorma’s weergegeven.
‘Soms maken ze een ritje. Niet te vaak, want dat is slecht voor de auto, en voor het milieu. Want daar hebben Jos en Lia veel ontzag voor: de natuur.’
En over de ontmoeting met Jakob en Mai:
‘Ons soort mensen, hadden Jos en Lia tevreden gedacht. Een generatie jonger, maar ons soort mensen. Een geschikte kerel. Getrouwd. Een dochter. Hij werkte bij het ministerie van Justitie, een nette baan. Een nette kerel.’
Hieruit blijkt maar weer: de wereld kan ons nog verrassen. Want die nette kerel wordt intussen aangeklaagd voor racisme en krijgt het (ongetwijfeld ongewild) voor elkaar om een nationale oproer te veroorzaken. Of zijn leven zin heeft of niet – iets wat Jakob zelf betwijfelt – blijft de vraag; dat zijn daden effect hebben, is intussen wel duidelijk geworden. De val van Jakob Duikelman is een mooi debuut dat de eenzaamheid van Jakob Duikelman overtuigend neerzet. Het boek als geheel voelt echter aan als een wat merkwaardig samenstelling. De hoeveelheid maatschappelijke problemen, de omslag van privé- naar maatschappelijke problemen en de rol van het laatste hoofdstuk maken het boek toch geen sterdebuut.
