"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De verraadster

Woensdag, 23 februari, 2022

Geschreven door: Erik Schaap
Artikel door: Evert van der Veen

Een verbijsterend verhaal

[Recensie] Het boek De verraadster begint met een sfeervolle tekening van het leven van arbeiders in de Zaanstreek in het begin van de vorige eeuw. Franci, de hoofdpersoon van het boek groeit op in een echt socialistisch gezin waar het lezen van boeken belangrijk is; ook wordt er muziek gemaakt. Haar vader zit voor de communistische partij in de gemeenteraad.

Zo komt de lezer door dit mooie tijdsbeeld dicht bij de jaren die aan de Tweede Wereldoorlog voorafgaan. Franci Siffels bezorgt Het Volksdagblad maar deze krant wordt direct na de Duitse bezetting verboden. De Duitsers zetten direct stevig in op communisten en dat neemt na de Februaristaking van 1941 alleen maar toe omdat de communisten hier een groot aandeel in hebben.

Franci raakt betrokken bij het verzet: illegale kranten bezorgen, sabotagemateriaal onderbrengen en loopt gevaar vanwege de toenemende Duitse controles. Haar vader en haar man Dingeman duiken daarom onder.

Wanneer Franci er achter komt dat Dingeman heimelijk een andere relatie heeft, neemt het verhaal een rigoureuze wending. Uit wraak gaat Franci naar het hoofdkantoor van de SD in Amsterdam om Dingeman aan te geven. De SD vermoedt dat zij meer weet en zet haar onder druk om meer te vertellen. Dan wordt alles anders: “Dat het een doodlopende weg is, heeft ze niet in de gaten. Door naar de Euterpestraat te gaan, berooft ze zichzelf van haar verleden en haar toekomst. Gezeten voor het bureau van de Kriminalsekretär dringt het pas tot haar door dat ze zichzelf heeft klemgezet” (p. 103).

Boekenkrant

Ze noemt 40 namen van verzetsmensen waarvan er vervolgens 20 worden opgepakt; de anderen zijn tijdig gevlucht. Bij toeval wordt tijdens deze acties ook een Joods echtpaar gevonden dat via Westerbork naar Auschwitz wordt afgevoerd: “Ze zullen dat kamp via de schoorsteen verlaten. Ongewild draagt Franci een steentje bij aan de lopende miljoenenmoord” (p. 117). De arrestaties vinden door heel het land plaats. De korte beschrijving van de wrede verhoren met de martelingen laten niets aan de verbeelding over. Ook Marcus Bakker, die later partij van de CPN zal worden, is hierbij betrokken.

Franci is niet alleen maar het slachtoffer van de positie waarin zij zich uit rancune heeft gemanoevreerd want zij gaat ook mee op pad tijdens de acties en wijst de huizen aan waar verzetsmensen wonen. Daarom schrijft Schaap ook: “Ze heeft zich met hart en ziel overgeleverd aan haar voormalige tegenspelers” (p. 167).

Haar vader overleeft de oorlog, wil aanvankelijk de waarheid over zijn dochter niet geloven maar moet de bittere werkelijkheid toch onder ogen zien. Veelzeggend is zijn grafschrift, een tekst van Bert Schierbeek: “Het is erger dan je denkt en als je denkt is het nog erger” (p. 159).

Hoewel verzetsmensen lang aarzelen, besluiten zij op een gegeven moment toch om Franci te doden. De wijze waarop dat gebeurt, komt nogal primitief en amateuristisch over.

De verraadster is een verbijsterend boek. Het is een verhaal dat de werkelijkheid tart, lijkt mooi verzonnen en is daarom goed voor een roman of speelfilm. Het is helaas echt gebeurd en daarmee is dit boek opnieuw het bewijs dat mensen in de oorlog niet alleen maar ‘goed’ of ‘fout’ waren.

Gedreven door impulsieve haatgevoelens is het mogelijk dat een koerierster ruim 150 mensen verraadt. Het is zoals Schaap schrijft: zij heeft de ingrijpende gevolgen van haar eerste bezoek aan de SD niet overzien. Daar staat tegenover dat zij naderhand ook niet op haar eerdere daad van verraad is teruggekomen maar dat het verraden van mensen – die zij goed kende – voor haar een web was waarin zij gevangen zat.

Onder de vele boeken die er zijn verschenen, neemt dit boek toch wel een bijzondere plaats in. Het is goed dat ook dít moeilijke verhaal – waar zeker een speelfilm in zit – wordt verteld.

Erik Schaap schrijft boeken over de Tweede Wereldoorlog waaronder Walraven van Hall, bijgenaamd ‘de bankier van het verzet’, over wie in 2018 de gelijknamige speelfilm werd gemaakt.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles