‘Nieuw’ licht op ‘duistere’ middeleeuwen
[Recensie] Het is een Herculische opdracht, ruim vier eeuwen Europese geschiedenis gebald presenteren in een overzicht dat zowel feitelijk, verhelderend als synthetiserend is. Dick Harrison slaagt met De volksverhuizingen. De geschiedenis van West-Europa, 375-800 goeddeels in zijn opdracht, al is het een gemiste kans dat de originele Zweedse monografie uit 2000 niet geactualiseerd werd.
Vergeet het beeld uit de geschiedenisles over hoe de val het West-Romeinse rijk (476) het continent eeuwenlang in duisternis stortte. “Pathetische flarden van een Romeinse toga, die besmeurd is met geronnen bloed en vertrapt door barbaren uit de ijzertijd”, zoals Harrison het plastisch beschrijft. Bevrijden we ons van dat idee-fixe dan zien we een periode van diepgaande veranderingen, een tijdperk waar we ons met enige goede wil mee kunnen identificeren. Is onze eigen tijd niet gekenmerkt door intense verandering? Die dynamiek onderkent Harrison op verschillende niveau’s: veel steden lopen leeg (met Rome als notoir voorbeeld), wat tot gevolg heeft dat de administratie en vooral de inning van belastingen erop achteruitgaat. Het gecentraliseerde Romeinse rijk als geheel is nu een versnipperd lappendeken van rijkjes waar krijgsheren en andere potentaten zich proberen te handhaven. De boeren – die het wezenlijke deel van de economie belichamen – komen er globaal gezien beter vanaf, want zij zijn vrijer dan tijdens de zogenaamde ‘beschaafdere’ late middeleeuwen met haar feodale structuren. De vroege middeleeuwen associëren we in de eerste plaats met geweld, maar dat moeten we volgens Harrison in z’n context plaatsen: geen blind geweld, maar vaker dan je zou verwachten verliep het geweld volgens spelregels (bijvoorbeeld: je belegert een stad, maar die kan dat beleg afkopen).
Harrisons relaas is niet puur chronologisch en daarom worden met de regelmaat van de klok flash-forwards ingelast, verwijzingen naar latere pagina’s. Omslachtig, en weinig lezers zullen dit doen. Waarom niet na elk hoofdstuk een samenvatting om dit euvel deels te verhelpen? Harrison slaagt er anderzijds wel in -geen sinecure, gezien het onderwerp- om grappig uit de hoek te komen. Zo heet het dat “het productieve seksuele leven van de Merovingers aanmerkelijk meer oorlogszuchtige nazaten voortbracht dan de politieke structuur aankon”.
Het boek is een vertaling uit het Zweeds en dat is op zich een aanwinst. Dergelijke monografieën worden vaak in het Engels uitgegeven, dat is nu eenmaal de lingua franca van de academische wereld. Vertaler Ger Meesters verdient lof. Een klepper van 650 bladzijden in vertalen is een uitdaging en dat is dan nog een understatement. Dat de lezer doorgaans niet merkt dat hij een vertaling leest is een compliment. Her en der schuurt de vertaling wel: in Zwitserland woonden (en wonen) geen Roemeenstaligen, de taal in kwestie heet Rheto-Romaans.
Het grootste probleem met De volksverhuizingen is dat het relaas deels achterhaald is. Het boek dateert uit 2000 en historici hebben de laatste twee decennia niet stilgezeten. De invloed van het klimaat (een koudere periode zou bepaalde bevolkingsgroepen in beweging gebracht hebben) krijgt daarin plaats. Klinkt bekend in de oren? De historiografische agenda is onderhevig aan de grote discussies van vandaag. Wat ook node gemist wordt zijn de inzichten uit de archeologie en het DNA-onderzoek van de afgelopen decennia. Beide zijn bijzonder waardevol gebleken om met name de volksverhuizingen te kaderen en Harrison erkent dit ook in het voorwoord bij deze vertaling, maar het blijft niettemin een manco.
Tenslotte nog deze bedenking: als geschiedenis zich als een hedendaagse menswetenschap wil profileren is het misschien tijd om de hopeloos ouderwetse term ‘volksverhuizing’ in te ruilen voor ‘migraties’. Dat sluit beter aan bij ons hedendaags perspectief en maakt het onderwerp op slag relevant.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
