Vulkaan zonder vruchtbare grond
Een paar weken geleden lag Paul Gellings met De vulkaan en het meisje tussen Jan Siebelink en Remco Campert, op de zesde plaats in de Libris-toptien. Gellings’ derde roman wordt dus blijkbaar enthousiast ontvangen, iets dat voor Witte paarden (2001) minder het geval was: die roman werd nogal wisselend besproken. Helaas kan ook De vulkaan en het meisje niet rekenen op onverdeelde bijval: verkoopcijfers spreken in dit geval alleen letterlijk boekdoelen.
Het verhaal van De vulkaan en het meisje gaat over de vijftigjarige Rafaël, die als pompbediende werkt op een Caribisch vulkaaneiland, nadat hij uit Nederland is gevlucht. Zijn voortkabbelende leventje wordt verstoord door het bericht van een vuurwerkramp in de stad waar hij zijn jeugd doorbracht en door de onverwachte zwangerschap van zijn vriendin Rosita, een zestienjarig ex-hoertje uit een krottenwijk. Hierdoor dringen de herinneringen aan zijn noodlottige jeugd zich aan hem op – verongelukte ouders, met zijn broertje Arthur van gastgezin naar gastgezin gestuurd en overal huiselijk geweld, psychische en materiële uitbuiting – en temidden van die sores moet hij met Rosita proberen te vluchten, omdat zij door haar malafide baas wordt gezocht. In vijf delen lopen dit problematische heden en tragische verleden door elkaar heen.
Het boek is een beklemmende combinatie van een Bildungsroman en je reinste drama. Je ziet in de flashbacks – vol heftige en pijnlijke herinneringen – hoe Rafaël zich als jongen ontwikkelt en hoe er in zijn ongelukkige leven als volwassene nog geen verbetering lijkt te zijn gekomen. Deze levensloop is goed geconstrueerd door de thematische parallellie tussen verleden en heden en de gebruikte motieven als verval, een motief dat vaker voorkomt in het werk van Gellings. Door de afwisseling versterken de delen over Nederland en over de Caraïben elkaar en wordt het personage van Rafaël goed opgebouwd.
Echter, hoe sterk het verhaal en diens constructie ook mogen zijn, ze wegen nauwelijks op tegen de uitwerking van dit plot. Op dat gebied presteert Gellings beduidend minder. Het verhaal is namelijk nogal voorspelbaar. Uit verschillende opmerkingen is vaak feilloos op te maken hoe het verhaal zich zal ontwikkelen. Neem bijvoorbeeld Rafaëls gedachten over het eerste door de Kinderbescherming geregelde onderkomen: ‘Dit moest wel tijdelijk zijn. De Kinderbescherming was vast nog aan het zoeken naar een beter onderkomen.’ Niet dus, en de broers zitten er vast. Of als hij een vliegticket voor zichzelf en Rosita gaat halen op een nabijgelegen eiland: ‘Rafaël had Rosita ingefluisterd dat hij de volgende dag terug zou zijn, dat alles goed kwam.’ Guess again. Rosita is bij terugkomst niet thuis en goedkomen doet alles ook niet. De NRC (9 mei 2003) schreef over Zuidelijke wandelweg (2003) al dat Gellings eigenlijk steeds precies doet wat je al aan ziet komen. Dit bewijst hij jammergenoeg weer in deze roman.
De voorspelbaarheid werkt door in de karaktertekening. De personages zijn vlak en soms op een vervelende manier karikaturaal. Zo heeft de arch villain uit zijn jeugd – meneer ‘wil-je-een-likkerd-aan-je-bek’ Metz – een snor met schroefvormige punten en een hoekig sikje aan zijn kin; een booswicht pur sang dus. De pedofiel die in de slaapschuur van Rafaël en Arthur ontucht bedrijft met jongetjes, is een Vlaamse pastoor, die wel van ‘lekkere mennekes’ houdt, en Ollandini, de maffiabaas die achter Rosita aanzit, rijdt al rumdrinkend voortdurend rond in een witte limousine. Weinig subtiele clichés kortom.
En de stijl? Helaas, ook die maakt weinig goed. Gellings stijl bestaat vaak uit semi-poëtische zinnen (‘In zijn hoofd sloeg een koelkastmotor aan, terwijl door de loods een kolossale donkergrijze bal heen en weer rolde, een maan van natte wol, die hem naar zich toe zoog en meenam, een afgrond in zo groot als het heelal.’) die niet overtuigen; soms is zijn stijl zelfs gewoonweg gekunsteld. (‘Hij voelt zijn erectie in haar hand verkruimelen.’)
Het verhaal biedt in beginsel genoeg mogelijkheden om boeiend te zijn. Het personage van Rafaël leent zich voor een sterke verhaallijn en de thematiek in het boek – hoe ontwikkelt een mens zich tot wat hij is? Hoeveel geweld kan een mens verdragen? – is zeker interessant. Gellings slaagt er echter niet in om deze ingrediënten op een goede manier aan de lezer te presenteren. Tijdens het lezen begin je steeds vaker met je ogen te rollen, in plaats van dat je geboeid blijft.
Ondanks aanwezige potentie is er uiteindelijk teveel mis met het geheel. De vulkaan en het meisje sputtert en rommelt en beetje, maar tot uitbarsting komt het niet. En dus ook niet tot vruchtbare grond.
