Het verschil tussen prijs en waarde
Mariana Mazzucato pleit in De waarde van alles voor een economie die gebaseerd is op het creëren van welvaart en van publieke waarde. Die opdracht geeft ze de politiek en de samenleving in haar boek mee. De Waarde van Alles is daarmee niet alleen een boek over economie, het is bovenal een oproep tot verandering.
[Recensie] ‘Never waste a good crisis’. Met andere woorden: gebruik een crisis om hervormingen door te voeren die het zonder die crisis niet zouden halen. De financiële crisis van 2008 kan, met de ironie die het Engels eigen is, gerust een ‘good crisis’ heten. De vraag is dus:hebben we die crisis gebruikt om te leren en hervormingen door te voeren die een herhaling voorkomen, om het beter maken? Richten we ons op de hervormingen in het banken- en geldstelsel, dan zal het antwoord ontkennend zijn. Wie daaraan twijfelt, leze het recent gepubliceerde honderdste WRR-rapport over ons geldstelsel. Of kijkt gewoon naar het gedrag van de Raad van Commissarissen van ING.
Maar met een optimistische bril valt er ook wat goeds te ontdekken. Sinds 2008 is er een steviger podium voor politieke en economische denkers die de vrije marktwerking en het neoliberalisme ter discussie stellen. Deze ideologieën – want dat zijn het – worden door hen als voedingsbodem voor de financiële crisis ontmaskerd. En niet alleen voor de financiële; ook voor de klimaatcrisis, de voedselcrisis en de migratiecrisis zien velen in het neoliberalisme een geschikte boosdoener. Toegegeven, er is een fikse portie schematisch denken voor nodig om dit allemaal in de schoenen van een politiek-economische ideologie te schuiven, maar dat die mede leidde tot de crisis van 2008 valt moeilijk te ontkennen. Inmiddels is dat standpunt de academische wereld ontgroeit en kun je er gerust mee op een feestje aankomen. De dominante politieke ideologie die decennia lang de West-Europese politiek bepaalde is aan een geleidelijke terugtocht bezig.
Een van de meest gezaghebbende en verfrissende stemmen in dit debat is die van de Italiaans-Amerikaanse econoom Mariana Mazzucato. Nadat ze in 2014 De ondernemende staat publiceerde, een overtuigende rehabilitatie van de rol van de overheid bij grote innovaties, kwam een paar maanden geleden de Nederlandse vertaling van De waarde van alles uit.
Ook dit boek is een genot voor wie wil begrijpen wat economie is, hoe de inrichting ervan afhankelijk is van ideologie en hoe dat samenhangt met een eerlijke en duurzame samenleving. Mazzucato schetst in diepgravende hoofdstukken hoe economie aanvankelijk ging over de waarde van land als productiefactor voor voedsel en andere gewassen. Daarna werd dit uitgebreid naar arbeid en kapitaal. De prijs van een goed of dienst weerspiegelde de waarde, en die waarde kwam voort uit wat werkelijk werd toegevoegd. Dat was, achteraf, vrij overzichtelijk.
Bankiers en farmaceuten
En toen ging het fout. In de huidige markteconomie wordt de prijs niet meer door toegevoegde waarde bepaalt. Sterker nog: waarde onttrekken levert een hoge prijs op. Je kunt er steenrijk mee worden. Mazzucato illustreert dit met bankiers die niets toevoegen aan de reële economie, maar toch tonnen verdienen. Met farmaceuten die torenhoge medicijnprijzen rekenen die in geen verhouding staan tot de waarde die ze toevoegen. En met techbedrijven die met een claim op innovatieve kracht in werkelijkheid schaamteloos profiteren van overheden en publiek geld. Ze onttrekken waarde: ze gebruiken door anderen geproduceerde goederen of diensten en strijken zelf de winst op.
Hoe dat in zijn werk gaat, hebben we de afgelopen jaren kunnen zien. In de financiële sector bijvoorbeeld. Mensen werden tijdens de crisis hun huis uitgezet omdat ze de hypotheek niet meer konden betalen. Ze verloren hun werk omdat hun bedrijf failliet ging. Deze mensen werkten en produceerden. Ze voegden iets toe aan de samenleving, ze produceerden goederen of leverden diensten als leraar in het onderwijs of verpleger in de zorg. Dat ze hun baan of huis kwijtraakten kwam door het werk van andere mensen, mensen die speculeerden met geld: bankiers of private investeerders, die niets toevoegden aan de samenleving maar alleen geld van A naar B verplaatsten. Door dit werk werd waarde onttrokken.
Van waarde naar markt
Mazzucato betoogt dat het onttrekken van waarde inmiddels endemisch is voor de westerse samenleving. Winstmaximalisatie en het zo ver mogelijk opstuwen van de aandeelhouderswaarde heeft het bedrijfsleven in zijn greep. De hele samenleving is ‘gefinancialiseerd’, dat wil zeggen: alles wordt in marktwaarde, in prijs uitgedrukt. Als de prijs hoog is, zal de waarde ook hoog zijn. Die wetmatigheid van de vrije markt wordt door Mazzucato doorgeprikt. De bedrijfstakken waarin het meest wordt verdiend, voegen geen of naar verhouding van de verdienste te weinig waarde toe aan de samenleving. En de waardering die degenen die waarde toevoegen ten deel valt, is laag. Hoe is het mogelijk, zo vraagt Mazzucato de lezer, dat we de overheid zien als bureaucratisch en saai, terwijl deze enorme waarde toevoegt aan de samenleving, in de vorm van risicovolle investeringen, innovaties, welzijn en de publieke sector?
Mazzucato neemt de lezer stap voor stap mee door een half millennium economische geschiedenis, alvorens tot een systematische beschrijving van het huidige probleem te komen. Dat vergt veel van de lezer. Maar wie doorzet, wordt beloond. Met inzicht in de op groei gerichte economie en ideeën hoe het anders kan.
Het feit dat de economie uit evenwicht raakte, schrijft Mazzucato, heeft ertoe geleid dat de hele samenleving haar evenwicht verloor. In haar optiek is dat onvermijdelijk. De samenleving wordt ingericht en aangestuurd door de dingen waar we waarde aan toekennen. Die meten we, daarop richten we onze activiteiten. Datgene waar we geen waarde aan toekennen, laten we buiten beschouwing, meten we niet, wordt onzichtbaar. Doordat we waarde toekennen aan activiteiten die juist waarde onttrekken, ontwrichten we de samenleving.
De ongelijkheid neemt zo toe, de groei stagneert en innovaties blijven uit. De top van het bedrijfsleven verrijkt zichzelf met hoge inkomens. CEO’s besluiten de winsten te gebruiken om aandelen terug te kopen. Daardoor stijgt de waarde van de aandelen, zijn aandeelhouders tevreden en krijgt de CEO op zijn beurt toestemming om zijn inkomen verder op te krikken. In plaats van de winst te investeren in onderzoek en innovatie, de activiteiten die de samenleving ten goede komen. Opnieuw: waarde wordt onttrokken in plaats van toegevoegd.
Mazzucato’s analyse van de dominantie van financialisering van de samenleving brengt haar niet alleen tot haar centrale stelling dat we opnieuw invulling moeten geven aan wat we onder publieke waarde verstaan en daar onze economische activiteiten op moeten richten. Ze geeft ook tal van aanbevelingen voor aanpassingen die bijdragen aan een beter evenwicht. Het bedrijfsleven zou af moeten van de huidige bestuursstructuren, die gericht zijn op de korte termijn: aandeelhouderswaarde en winstmaximalisatie. De lange termijn moet leidend zijn. Het aan banden leggen van de topinkomens en het belasten van speculatieve kortetermijninvesteringen zouden een goede start zijn. Vervolgens stelt Mazzucato voor om bedrijven te belonen voor langetermijninvesteringen in innovatie en hen te straffen als ze dat nalaten.
Zo neemt de overheid een meer assertieve rol in en eist deze haar positie bij het creëren van publieke waarde steviger op. Mazzucato benadrukt dat het er niet om gaat de overheid groter en het bedrijfsleven kleiner te maken, maar om de samenwerking tussen de verschillende actoren te versterken. Ieder met een eigen rol, gezamenlijk met een gedeelde missie: het toevoegen van publieke waarde. Van shareholder value naar stakeholder value.
De innovaties die met publiek geld gerealiseerd worden en door bedrijven te gelde worden gemaakt, moeten terugvloeien naar de samenleving. Ook daar heeft Mazzucato ideeën over. Ze oppert het aan banden leggen van prijzen van goederen die alleen dankzij publieke investeringen geproduceerd worden, zoals veel medicijnen. Of het invoeren van maatregelen die bedrijven verplichten om gemaakte winsten te investeren in innovaties die de samenleving ten goede komen. Verstrekkender zijn haar voorstellen om publieke instellingen een belang te geven in de ontwikkeling van producten. Of werknemers te laten delen in de winsten, door hun rechten op een aandeel in de opbrengsten te verzekeren.
Economie van de hoop
Het zijn aanbevelingen die rechtstreeks aan de politiek zijn gericht. Daarin toont Mazzucato zich niet alleen academicus, maar ook activist. Haar belangrijkste missie: het transparant maken wat we onder waarde verstaan, krijgt een politiek vervolg in haar oplossingen. Ze wil met dit boek bijdragen aan een nieuwe economie, een economie die niet alleen de prijs van goederen en diensten waardeert, maar die de waarde meet van alle activiteiten die tot hogere welvaart bijdragen. Daarbij duikt natuurlijk meteen de hamvraag op: welke hoop, en van wie? Hoewel Mazzucato niet verbergt dat die nieuwe economie een groene moet zijn, laat ze toch veel ruimte voor verdere invulling. Het zijn volgens haar de overheid, de politiek en de samenleving die voor die invulling moeten zorgen. De publieke waarde die de nieuwe economie moet nastreven, zal daar gedefinieerd moeten worden.
De fundamentele kritiek van Mazzucato op de economie staat niet op zichzelf. De financiële crisis heeft het momentum gecreëerd voor een debat dat een kleine kring experts ontstegen is. Het succes van Kate Raworth’s Donuteconomie is hier een ander voorbeeld van. Dat biedt nieuwe perspectieven voor fundamentele herbezinning. Zeker voor politieke richtingen die traditioneel voor herverdeling pleiten, maar in de loop der jaren steeds gevoeliger werden voor het credo van het neoliberalisme: minder staat, minder belasting, minder regels. Hoewel Mazzucato zich niet laat indelen in een politieke stroming, is haar analyse ‘food for thought’ voor linkse partijen die op zoek zijn naar een nieuw, toekomstgericht verhaal.
Daarin gaat het niet langer om de overheid tegenover het bedrijfsleven, of de werknemer tegenover het kapitaal, maar om nieuwe integrale vormen van samenwerking. Met een gedeelde missie: het vergroten van de publieke waarde. Dat is de verandering die nodig is, dat is de opdracht die Mazzucato de lezer meegeeft.
—
Eerder verschenen in De Helling
