In erbarmelijke omstandigheden aan de Poolse grens
[Recensie] De kans dat u ooit van de Kristallnacht hebt gehoord, is meer dan levensgroot. Dat u de naam Herschel Grynszpan kent, is daarentegen niet heel waarschijnlijk. Toch hebben die twee alles met elkaar te maken. De zeventienjarige Herschel Grynszpan schoot op 7 november 1938 in Parijs de Duitse ambassadesecretaris Ernst vom Rath neer en diens dood twee dagen later werd door de Nazi’s aangegrepen voor de pogrom in de nacht van 9 op 10 november.
Sidney Smeets, strafrechtadvocaat bij Spong advocaten in Amsterdam, schreef in 2013 het boek De Wanhoopsdaad over de lotgevallen van Herschel Grynszpan, de aanslag en de – uitgebreide – nasleep van de gebeurtenissen. Het is een bijzonder goed leesbaar boek, Smeets heeft een vlotte pen, dat keurig voorzien is van noten, een register en een bronnenlijst, incluis de nummers van de stukken in de geraadpleegde archieven.
Smeets, die naast rechten in Leiden ook geschiedenis in Utrecht studeerde, heeft zich er niet makkelijk van af gemaakt. Iedere betrokkene bij de aanslag, de Kristallnacht en de diverse rechtszaken die tegen Grynszpan zijn voorbereid (hij is uiteindelijk nooit berecht), krijgt uitgebreid aandacht en ook de gebeurtenissen zelf worden goed ingeleid, toegelicht en van een korte voorgeschiedenis voorzien. Tijdens het lezen van het derde en vierde hoofdstuk kreeg ik zelfs de indruk dat zijn tekst ook prima voldeed als eerste kennismaking met wat Nazi-Duitsland nu eigenlijk was.
Belangrijkste gebeurtenis uit het boek is een aanslag en advocaat Smeets besteedt in zijn boek dan ook veel meer dan je zou verwachten aandacht aan allerlei juridische details. Je zou een saai verhaal verwachten, maar niets is minder waar. Zo vond ik het persoonlijk erg leerzaam om te lezen dat een wet die de Nazi’s aannamen om Joden uit het onderwijs te weren, Gesetz gegen die Uberfullung deutscher Schulen und Hochschulen heette en Smeets biedt meer van deze verhullende pareltjes. Sowieso was dit het eerste verhaal dat ik ooit las waarin de juridische inkleding van de machtsovername door de Nazi’s uiteen werd gezet.
Ook de min of meer juridische behandeling van de voorbereidingen van het Franse strafproces, dat nooit doorging omdat de Duitsers Frankrijk binnen vielen, en die van het showproces dat de Nazi’s op touw zetten, en dat uiteindelijk strandde dankzij een meesterzet van Grynszpan (ik spoil even niet), werkt heel verhelderend en verveelt daardoor nooit.
Ik las het boek omdat ik me dat al vijf jaar lang voornam, maar schrijf er nu over omdat het boek me onverwacht aanzette tot denken over de actualiteit. De hele geschiedenis begint namelijk met 12.000 Poolse Joden die door de Nazi’s de Poolse grens overgezet werden en de Polen die weigerden ze op te nemen (de rest van Europa trouwens ook), waardoor de vluchtelingen strandden in een niemandsland zonder voorzieningen, waar ze door internationale privé-initiatieven ternauwernood in leven gehouden werden. Herschel Grynszpans ouders en zus zaten daar bij en hij meende een daad te moeten stellen.
Onwillekeurig moest ik denken aan gestrande Syrische vluchtelingen in Griekenland. Heel onwaarschijnlijk leek het mij niet dat bij een familielid ergens in Europa de machteloze stoppen een keer doorslaan. An accident waiting to happen zogezegd. En net als Grynszpan zal zo iemand al snel worden betitelt als ‘terrorist’. Als Smeets’ boek iets duidelijk maakt, dan is het wel hoe betrekkelijk zo’n etiket is.
Ik betwijfel of dat het doel van Smeets was in 2013. Het doel dat hij wél heeft, is feit van fictie scheiden rondom de aanslag en zijn dader. Er is namelijk (ik spoil weer even niet) ook nogal wat mythevorming gepubliceerd (en niet alleen door Nazi’s) rondom deze gebeurtenissen en Smeets rafelt die minutieus uiteen om uiteindelijk tot een alleszins nuchtere en logische conclusie te komen.
Was u ooit van plan zich te verdiepen in de Kristallnacht, neem dit boek.
—
Eerder verschenen op Apoftegma
