"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De wateraap

Vrijdag, 3 mei, 2019

Geschreven door: Mariken Heitman
Artikel door: Jurgen Timmermans

Wonderlijk debuut vervalt in clichés

[Recensie] Een wonderlijk omslag: een vis op hoge vogelpoten en een baviaan, met pluizige oren – een vogeltje erop – en een vlammend schild, daarop zittend. Het literaire debuut van Mariken Heitman met de wonderlijke titel De wateraap is net zo wonderlijk. Preciezer gezegd: het idee is wonderlijk, maar het verhaal valt in clichévalkuilen. En zelfs de oefening in geloven die in het boek zit, helpt de lezer niet de clichés te ontwijken.

Biologiestudente Elke brengt haar zomer door in de tuin van haar oudtante, ze zit vol twijfel, existentiële twijfel: hoe word je een mens? Daar in die tuin, zaaiend, wiedend, oogstend, voelt ze zich één met de natuur. Maar ze is hier – handen in de aarde – vooral teruggebracht naar de basis, naar de grondbeginselen van de natuur: als je een plant stekt, groeit daaruit gewoon een nieuwe. Heitman observeert en beschrijft de natuur die Elke waarneemt perfect. Dit observeren – en het zijn in de natuur – zet Elkes zelftwijfel, haar bestaanstwijfel, even naar de achtergrond.

“Tijdens een hoorcollege Wijsbegeerte van de biologie werd de wateraap behandeld. Deze theorie stelde dat in de evolutie van aap naar mens een tussenvorm was die in of bij het water leefde, een korte, natte episode die onze menswording onherroepelijk vorm gaf. De theorie werd aangehangen door allerhande wetenschappers en vooral pseudowetenschappers die, trouwens, ieder direct bewijs moesten ontberen.”

Mooi legt Heitman in De wateraap een parallel tussen het twijfelende ontstaan van de mens uit de pre-mens – welke tussenvormen konden er ontstaan? – en de twijfelende genderpositie waarin Elke gevangen lijkt – moet ze vrouw óf man zijn? De wateraap is een aapmens of een mensaap en twijfelt tussen het land en het water; aanvankelijk op het land levend, kroop de wateraap terug naar het water. Op eenzelfde tweesprong voelt Elke zich ook staan: bij haar is dit de twijfel tussen de twee binaire genderposities: man of vrouw, vrouw of man? Hoe meer ze zich verdiept in het twijfelachtige bestaan van die wateraap – want wetenschappelijk bewijs is er nooit gevonden – hoe meer Elke ook verzet voelt tegen dat genderkeurslijf. Want hoe word je nu eigenlijk een ‘mens’? Ligt het leven in het water of op het land? Moet het leven vrouwelijk zijn of mannelijk?

Boekenkrant

Om daar achter te komen, grijpt ze de kans om bij Lena, haar grote voorbeeld, af te studeren. Op het onderwerp de wateraap en niet op de Stellerzeekoe – een ander evolutieproces waar ten minste nog énig wetenschappelijk bewijs voor aan te voeren is – wat Lena wel dacht. De roman is – voor de lezer – een oefening van geloof. Zoals Elke gelooft in het bestaan van de wateraap als evolutionaire tussenvorm, moeten wij geloven in het boek De wateraap. Non-conformisme is het hoofdthema van het boek: Elke conformeert zich niet aan de wetenschappelijk bewezen mores maar aan de wateraap een tussenvorm, net zo min conformeert ze zich aan de man-vrouwscheiding. De wateraap is een boek geworden waarin afwijken normaal is en dát gelooft de lezer wel; De wateraap raakt aan deze tijd en is een boek van deze tijd.

Helaas valt de roman wat tegen, met name waar het gaat om de plot. Elke vertrekt dus naar Wenen, om zichzelf te vinden. Een vrij clichématige plot, die ondanks de parallel van bestaanstwijfel met ontstaanstwijfel niet helemaal uit de verf komt. Als de roman dan ook nog het cliché van de liefdesrelatie tussen de hoogleraar en de student lijkt voorbij te komen, grijpt Heitman die helaas aan. Het boek als geheel is hierdoor te weinig vernieuwend en door de clichématigheid wat te goed voorspelbaar. En dat is jammer van dit wonderlijke boek en het originele idee erachter. De wateraap en de idee wateraap beloofden op de achterflap veel: “De wateraap gaat aan land, wordt mens.” Nu het boek De wateraap nog.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Boeken van deze Auteur: