Hoe het nazi-gedachtegoed terecht kwam in het managementdenken
[Essayl] Er worden heel wat boeken verfilmd, maar dat een recente roman tot een opera wordt bewerkt, is veel zeldzamer. Eén van de weinige schrijvers die dat overkwam is de Frans-Amerikaan Jonathan Littell. Afgelopen voorjaar beleefde in Antwerpen de opera Les Bienveillantes van de Catalaanse componist Hector Parra een triomfale wereldpremière, in een regie van de ‘hotte’ regisseur Calixto Bieito. Maar de gruwelen van de massamoord in Babi Jar, de verplettering van de Duitse troepen tijdens de slag om Stalingrad, de onvoorstelbare levensomstandigheden in de concentratiekampen en de apocalyptische chaos tijdens de val van Berlijn, die in de roman tot in de meest gruwelijke details worden beschreven, kon zelfs Bieito – die toch een voorkeur heeft voor ruige taferelen – niet op de bühne brengen. Wijselijk concentreerde het muziektheaterstuk zich op de ontwikkeling van het innerlijk leven van de hoofdpersoon. De allerscherpste kantjes gingen daarmee wel van het verhaal af, en daardoor was de opera, hoe fraai en integer ook, toch minder overrompelend dan Littells roman.
Het vuistdikke, zorgvuldig gedocumenteerde boek van Littell, dat bij zijn verschijnen in 2006 insloeg als een bom, is namelijk aanzienlijk omvattender dan de opera van Parra kon zijn. Het boek is zonder twijfel de meest ambitieuze roman die in deze eeuw, tot nu toe, in Frankrijk verscheen. Het verhaal wordt gepresenteerd als de bekentenis van de sterk homoseksuele Max Aue, In nazi-Duitsland maakt hij carrière als officier in de SS. Hij weet alle hierboven genoemde ontberingen en confrontaties te doorstaan, en ontkomt op miraculeuze wijze aan de ineenstorting van het Derde Rijk. Na de oorlog maakt hij in het naoorlogse Frankrijk carrière in het bedrijfsleven. Intussen heeft hij overigens ook nog zijn moeder vermoord en een incestueuze relatie beleefd met zijn zuster Una, bij wie hij (vermoedelijk) zelfs een tweeling heeft verwekt. Om deze enorme en diverse thematiek hanteerbaar te maken heeft de schrijver de opzet gevolgd van Aischylos’ toneelstuk Oresteia en bovendien de hoofdstukken de titels en de sfeer meegegeven van een Baroksuite, met benamingen als Toccata, Allemande, Air en Gigue – een omstandigheid waarmee Parra bij de opzet en compositie van zijn opera uiteraard dankbaar rekening hield.
Max Aue vertelt al zijn belevenissen zonder een spoor van berouw. Dat werd bij publicatie van het boek van verschillende zijden als bedenkelijk aangemerkt, maar men mag niet vergeten dat na de oorlog velen die een grofweg vergelijkbaar parcours hadden afgelegd, nog steeds dachten zoals hij. Midden januari stond de Franse pers vol artikelen over iemand die, door zijn oorlogsverleden en latere succesvolle carrière in het bedrijfsleven, sterk aan Max Aue deed denken: de jurist en voormalige SS-generaal Reinhard Höhn (1904-2000). Anders dan Aue nam Höhn weliswaar niet zelf aan de slachtingen van de Tweede Wereldoorlog deel, maar wel was hij één van de meest vooraanstaande juristen van het Derde Rijk, hoogleraar aan de universiteiten van Berlijn en Jena. Na 1945 hield hij zich enige tijd gedeisd, maar spijt had hij niet en in de jaren vijftig ontpopte hij zich tot een van de meest vooraanstaande opleiders van managers. Zelfs de Bundeswehr deed een beroep op hem: in 1963 publiceerde Höhn een tekst over de rol van het leger in de opvoeding van het volk. Aan leiding voor het oprakelen van het verleden van Hôhn was het verschijnen van een boek van de vooraanstaande Franse historicus Johann Chapoutot, hoogleraar aan de Parijse Sorbonne-universiteit, bij Gallimard, Frankrijks belangrijkste en meest prestigieuze uitgevershuis,. Het gaat om een doorwrochte studie, getiteld Libres d’obéir (‘Vrij om te gehoorzamen’; een verwijzing naar de titel van Hannah Arendts essay De vrijheid om vrij te zijn). Chapoutot laat aan de hand van Höhns ideeën omstandig zien hoe het nazi-gedachtegoed is doorgesijpeld in het huidige managementdenken: resultaatgerichtheid, minachting voor minder productieven en voor ambtenaren en hun ethiek, optimalisatie, en dit alles op basis van sociaal determinisme. Meer nog dan de opera van Hector Parra doet het boek van Chapoutot ons beseffen dat Littells roman niet alleen de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog aanschouwelijk maakt en ons zo bij de les houdt, maar door het belichten van de naoorlogse carrière van zijn hoofdpersoon, ook nog eens de vinger legt op een tot nadenken stemmende onderstroom in onze huidige samenleving. Wie het nazi-gedachtegoed op de mesthoop waande, komt van een koude kermis thuis.
—
Eerder verschenen in Trouw
