Wat te doen? Deel 1
[Essay] De opstand der horden is weer in volle gang. “Maar wij jongeren, totaal ingesponnen in onze literaire ambities, merkten weinig van de[ze] gevaarlijke veranderingen in ons vaderland: wij hadden alleen oog voor boeken en kunst. We hadden niet de minste belangstelling voor politieke en sociale problemen: wat betekenden deze schreeuwerige ruzies in ons leven? De stad raakte in opwinding over de verkiezingen en wij gingen naar de bibliotheek. De massa kwam in opstand en wij schreven en bediscussieerden gedichten. We zagen de vurige tekens aan de wand niet, we deden ons onbezorgd […] tegoed aan alle exquise gerechten van de kunst zonder angstig vooruit te kijken. En pas toen tientallen jaren later het dak en de muren op ons neerstortten, zagen we in dat de fundamenten allang ondergraven waren geweest en dat tegelijk met de nieuwe eeuw de ondergang van de individuele vrijheid in Europa was begonnen.”
Het zou een citaat van Bas Heijne uit de NRC van vandaag kunnen zijn. Met een beschouwing over hoe we de afgelopen 20 jaar onze kop in het zand hebben gestoken om nu langzaam wakker te worden en om ons te realiseren dat met de komende verkiezingen aan de overkant van de oceaan en in ons oude Europa, de populisten weer de macht gaan grijpen. Trump, Le Pen, Wilders en het AfD zijn allemaal vertegenwoordigers van hetzelfde kwaad. En in het Oosten zijn ze al aan de macht, Poetin, Erdogan.
Nee, het citaat is van de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig en komt uit zijn memoires De wereld van gisteren – herinneringen van een Europeaan. Deze maand verscheen de achtste druk in de reeks Privé Domein van de Arbeiderspers. Wie wil weten wat er nu op het spel staat, moet dit boek lezen. Gisteren in begonnen en kleine 100 bladzijden verder ben ik helemaal verkocht. Wat een mooi boek, wat een verdrietig boek, wat hebben we veel om voor te vechten.
Ik lees nu, eigenlijk al meer dan een jaar, boeken van schrijvers en filosofen uit het interbellum en van vlak voor de Eerste Wereldoorlog en verdiep me in kunstenaars uit die tijd. Hoe analyseerden zij de opstand van de horden? En wat deden zij? In Nederland keerden Menno ter Braak en zijn kompaan E. du Perron zich tegen het fascisme. Ze stierven vrijwel tegelijkertijd toen de Duitsers Nederland binnenvielen, Ter Braak pleegde zelfmoord, Du Perron stierf aan een hartaanval. Hemingway en Orwell kozen voor de wapens en vochten mee. Zweig ging op de vlucht voor de Nazi’s, bereikte Brazilië en pleegde daar samen met zijn vrouw zelfmoord, het verdriet over het verval van de oude wereld was te groot. Filosoof Walter Benjamin pleegde ook zelfmoord, tijdens zijn vlucht voor de nazi’s aan de Spaanse grens. Karl Popper net als Zweig geboren in Wenen, moest ook vluchten, maar pakte de pen en schreef zijn prachtige The Open Society and its Enemies, een van de meest geëngageerde filosofie boeken die ik ooit mocht lezen. Hannah Arendt was ook op tijd weg en heeft haar hele verdere leven gewijd aan het bestuderen van het totalitarisme.
Kunstenaars als Mondriaan hadden nauwelijks wat in de gaten, vonden het alleen vervelend dat hun kunst niet meer mee mocht doen. Kirchner trok zich terug in de bergen in Zwitserland en beroofde zich daar van het leven, vlak voor WO II losbarstte. Picasso en vele andere Parijse kunstenaars vluchtten naar New York. In 1937 schilderde Picasso zijn Guernica, een groots protest tegen de barbarij van de horden. Eind april gaan we onder andere naar Madrid om de kinderen dit schilderij te laten zien.
Als de geschiedenis zich echt zou herhalen hebben we nog een jaar of 5 à 10. We zitten nu net na de economische crisis, vlak voor 1933 toen Hitler aan de macht kwam. Mussolini (Poetin, Erdogan) is al aan de macht. Wat te doen? De straat op? Ik geloof er niet in. Weimar en de Spaanse Burgeroorlog laten zien dat de horden betere straatvechters zijn dan intellectuelen. Intellectuelen discussiëren liever dan dat ze schieten. Lees Orwell in Homage to Catalonia er maar op na. Zelfmoord om politieke redenen is geen optie voor wie kinderen heeft lijkt me zo. De politiek in? Zou het een kans hebben? Ons organiseren, manifesten maken, schrijven dan maar, denken, ageren? Ik weet niet?
‘Wat te doen?’ was de leuze waarmee Lenin zijn communistische regime grondvestte. Lenin speelde leentjebuur bij Nikolaj Tsjernysjevski die in zijn roman met deze titel opriep tot een activistische strijd tegen de Tsaren. We weten waar dat allemaal toe heeft geleid.
De behoefte is groot om me terug te trekken en me te koesteren aan kunst en literatuur, aan filosofie en muziek, ontsnappen. Dat lukt me hoogstens een paar momenten op een dag, maar daarna komt de twijfel weer. Wat te doen? We kunnen dit niet nog een keer laten gebeuren.
Wat te doen? Deel 2
“Het is misschien moeilijk voor de generatie van vandaag, die opgegroeid is te midden van rampen, ineenstorting en crises en voor wie de oorlog een constant aanwezige mogelijkheid en een bijna dagelijkse verwachting is geweest, het optimisme en het vertrouwen in de wereld te beschrijven die ons jonge mensen van het begin van de eeuw al bezielden. Veertig jaar van vrede had het economische organisme van de verschillende landen krachtig gemaakt, de techniek had het levensritme vleugels gegeven, wetenschappelijke ontdekkingen hadden die generatie een trots zelfbewustzijn geschonken. […] Wie waagde die won. Wie een huis, een zeldzaam boek, een schilderij kocht, zag de waarde ervan stijgen; hoe stoutmoediger, hoe grootser een onderneming werd aangepakt, des te zekerde loonde ze. […] Nooit was Europa sterker, rijker en mooier geweest, nooit had het zo vast in een nog betere toekomst geloofd.”
Woorden van toen, die, lijkt het wel, naadloos ook op onze tijd toepasbaar zijn. Nog een citaat. “Men ziet: al de monsterachtigheden als boekverbrandingen en schandpaalfeesten die een paar jaar later al tot de dagelijkse feiten hoorden, waren een maand na de machtsovername van Hitler (in 1933/rd) zelfs voor mensen die de wereld kenden nog absoluut ondenkbaar. Want het nationaalsocialisme hoedde er zich voor in zijn gewetenloze misleidingtechniek wel voor zijn doeleinden in al hun radicaliteit te laten zien voordat het de wereld gehard had. Dus oefenden ze hun methode voorzichtig: steeds een kleine dosis en na die dosis een kleine pauze. Steeds maar een enkele pil en dan een ogenblik afwachten of die niet te sterk was geweest, of het geweten van de wereld deze dosis nog kon verdragen. Het meest geniale dat Hitler heeft gepresteerd is, deze tactiek van behoedzaam aftasten en dan steeds genaderlozer toeslaan tegen een moreel en algauw ook steeds zwakker wordend Europa. Ook de intern allang geplande actie ter vernietiging van ieder vrij woord en ieder onafhankelijk boek in Duitsland vertrok zich volgens deze methode van aftasten. Er werd bijvoorbeeld niet meteen een wet afgekondigd – dat kwam pas twee jaar later – die onze boeken verbood; in plaats daarvan werd een een behoedzaam experiment opgezet om te kijken hoever men kon gaan.”
Zweig beschrijft hoe het verbod op boeken van linkse en Joodse schrijvers werd georkestreerd. Eerst vielen rechts-radicale studenten een aantal boekhandels aan. Ze sloegen de boel kort en klein en staken boeken in de fik. Toen de protesten meevielen, ging het verder, steeds heviger. En een paar jaar later werd het een nationale boekverbranding en kort daarna werden alle boeken van linkse en Joodse denkers en schrijvers bij de wet verboden. En de nazi’s waren weer een stap verder met het bereiken van hun monsterlijk ideaal.
Eerst een idee poneren, wachten, kijken hoe het valt en het dan verder voeren. Wilders met zijn PVV en andere populisten, Erdogan, Trump, Poetin, hanteren exact dezelfde tactiek. Iets roepen in het parlement, bij een lezing, in het buitenland, kijken of er een storm opsteekt en daarna zorgen dat het gemeengoed wordt. Een jaar of wat geleden waren in Nederland de Polen het mikpunt met het Polenmeldpunt, waar uiteindelijk meer Nederlanders dan er Polen zijn in Nederland, hun klachten over Polen meldden. Daarna waren het de Marokkanen met ‘het minder, minder’. Vraag nu maar eens in een poll wat de gemiddelde Nederlander ervan vindt? Over de kopvoddentaks kreeg Wilders zoveel kritiek dat hij daar snel zijn mond over hield. Na afgelopen zomer riep Wilders op tot verzet tegen de testosteronbommen, lees vluchtelingen, en de komst van de azc’s en zowaar de ene vaak gewelddadige demonstratie na de andere volgden. Vaak als Wilders wordt bekritiseerd in een spotprent, in een boek of tekst, recent nog door een wetenschapper, roept hij om een verbod of ontslag. Wedden dat er straks weer spotprenten, boeken en teksten verboden worden, mensen ontslagen. De horden van Wilders c.s. gaan nu voor het eerst massaal de straat op en Wilders neemt er geen afstand van. Gemeenten weten zich er geen raad mee. Steeds meer aanslagen tegen buitenlanders, moskeeën en andere instellingen zijn het gevolg. We kijken naar de afschuwelijke aanslagen in Parijs en Brussel, het is terecht dat we ons daar ook zorgen om maken, maar ik hoor te weinig over wat er nu in Nederland gebeurt. Afgelopen week riep Wilders dat hij de Islam wil verbieden en ook nu zullen veel mensen hem weer napraten. Grondrechtelijk kan dat absoluut niet, nog niet inderdaad. Maar over een paar weken of maanden of jaren zal blijken uit een enquête dat meer dan de helft van de mensen het met hem eens is. En de andere partijen zullen weer opschuiven, naar Wilders. En zo kan uiteindelijk zelfs een grondwet worden veranderd. En zo verstikt het gif langzaam onze wereld.
