"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De werelden van Hannah Arendt

Zondag, 1 augustus, 2021

Geschreven door: Joop Berding
Artikel door: Bert Altena

Lange lijnen in leven en werk

[Recensie] Bijna een halve eeuw na haar overlijden, staat Hannah Arendt nog onverminderd in de belangstelling. Onlangs verscheen haar laatste deels postume werk, Het leven van de geest, in een nieuwe Nederlandse vertaling. De stroom aan secundaire literatuur, waarin de ideeën van de Duits-Amerikaans-Joodse filosoof worden becommentarieerd en toegepast op verschillende domeinen, is onafzienlijk.

Voor wie houvast en oriëntatie zoekt om beter thuis te raken in haar filosofie, is er nu het boek van Joop Berding, De werelden van Hannah Arendt. Daarin wordt een overzicht geboden van haar leven en werk aan de hand van haar belangrijkste publicaties.

Het leven van Arendt staat in het teken van de totalitaire ideologieën die de geschiedenis van de 20e eeuw hebben bepaald. Geboren in 1906, vluchtte ze als kind met haar ouders voor de Russische revolutie naar Duitsland. In de jaren dertig werd ze opnieuw gedwongen om elders haar heil te zoeken om uit handen van het nazi’s te blijven. Ze kwam als balling in de Verenigde Staten terecht en bouwde daar na de oorlog een carrière op. In de jaren twintig had ze filosofie gestudeerd bij Heidegger (waar ze kortstondig een relatie mee had) en Karl Jaspers. Met de laatste bleef ze haar hele leven bevriend. In 1958 publiceerde ze The Human Condition, in het Nederlands vertaald als: De mens, bestaan en bestemming, dat een internationale bestseller werd. In de jaren zestig werd ze wereldberoemd met een journalistieke reportage van het Eichmann-proces in Jeruzalem en de ophef die daarover ontstond. De beruchte Nazi was enkele jaren daarvoor door de Israëlische geheime dienst in Zuid-Amerika opgespoord. Zijn proces en de wereldwijde aandacht daarvoor, zorgde dat de verschrikkingen van de Shoah bij een groot publiek bekend werden. Arendt werd onderwerp van een controverse, omdat zij Eichmann typeerde als een ‘miezerig burgermannetje’ die niet de baarlijke duivel was, de verpersoonlijking van het absolute kwaad, die iedereen verwachtte in de rechtszaal te zullen zien, maar eerder een stompzinnige ambtenaar die nu eenmaal gewend was orders van hogerhand uit te voeren. Arendt sprak over de ‘banaliteit van het kwaad’. Een typering die bij velen in het verkeerde keelgat schoot, als zou zij daarmee zijn daden bagatelliseren. Volgens de critici had Arendt zich in de luren laten leggen door Eichmann’s vermoorde onschuld.
Hoe het ook zij, mede door deze ophef bleef Arendt in de jaren daarna in het middelpunt van de publieke belangstelling. Ze publiceerde tal van artikelen, gaf overal gastcolleges, bewoog zich vooral op het terrein van de politieke filosofie. Overigens stelde ze zelf dat ze niet zozeer een filosoof was. Ze voelde zich vooral een ‘politiek theoreticus’.

Het boek van Berding, die eerder over Arendt publiceerde, is helder opgebouwd. Na een inleidend hoofdstuk over haar levensloop, geeft hij een uitgebreide samenvatting van haar publicaties in chronologische volgorde, beginnend bij haar dissertatie over Augustinus en de liefde, tot en met het laatste werk, het al genoemde Leven van de geest, dat bestaat uit drie delen: Denken, Willen en Oordelen. Het laatste deel is onaf gebleven vanwege haar plotselinge overlijden. Ze stierf met het papier nog in de typemachine. Symbool van een leven dat geheel in het teken stond van denken en schrijven.

Dans Magazine

Naast de bespreking van de diverse werken probeert Berding wat hij noemt de ‘lange lijnen’ in haar leven en werk aan te wijzen. Er zijn thema’s die steeds weer terugkeren, zoals de liefde (bij Augustinus), de tijd, het zijn in de wereld, het belang van denken, als een vorm van onafhankelijkheid maar ook als reflectie op de menselijke conditie. Leven is immers samen-leven. Politiek is voor Arendt de kunst van het geordend samenleven. Een denkend leven geeft zich daar voortdurend rekenschap van.
Er zijn andere terugkerende thema’s (lange lijnen), zoals Arendts worsteling met haar eigen Joodse identiteit en de reflectie op het kwaad van het totalitaire denken. Beide raken direct aan haar eigen biografie. Het maakte haar tot de levenslange banneling, gedwongen om haar Duitse vaderland (en moedertaal!) achter zich te laten en in een ander land en een andere taal een nieuw leven op te bouwen. Ze was overigens lange jaren stateloos. In een kort maar fel artikel schreef ze kort na de oorlog over wat het betekent vluchteling te zijn, een tekst die nog niets aan actualiteit en scherpte heeft ingeboet. Een aspect van de controverse rond haar Eichmann-boek was haar weigering zich te afficheren met de zionistische zaak, waardoor er verwijdering ontstond met enkele van haar Joodse vrienden. Ze was gehecht aan haar onafhankelijkheid maar was tegelijk iemand die alleen kon werken en opbloeien in gezelschap van vrienden en kritische compagnons.

Hoewel het boek van Berding geen biografie is, komen dit soort spanningsvolle verhoudingen die de persoonlijkheid en het leven van Arendt uitgebreid bepalen, aan de orde. Ze geven het inzicht dat nodig is om haar werk te kunnen begrijpen tegen de achtergrond van haar levensloop maar ook in relatie tot haar persoonlijkheid. “Elk denken ontspringt aan de ervaring, maar geen enkele ervaring biedt betekenis of zelfs maar samenhang, als zij niet de operaties van de verbeelding en het denken ondergaat,” schrijft ze zelf in Denken (1e deel van Het leven van de geest), geciteerd door Berding op p. 290.

Ondertussen wordt dankzij het zorgvuldige overzicht dat zijn boek biedt, ook duidelijk waarom het werk van Arendt nog steeds aantrekkingskracht heeft. Ze schrijft altijd erudiet en scherp (vaak met ironie en soms zelfs met sarcasme), over maatschappelijke en politieke thema’s die een blijvende urgentie hebben. Wat haar door recensenten in haar eigen tijd wel eens is verweten, dat ze theoretisch en conceptueel niet altijd even consistent was, is op een bepaalde manier ook een sterke kant die een deel van de aantrekkelijkheid van haar werk verklaart. Arendt prikkelt maar daagt ook uit tot tegen-denken en tegenspraak.

Voor wie kennis wil maken met de werelden van Hannah Arendt is het zorgvuldig samengestelde boek van Berding een goede gids om wegwijs te raken in de onderlinge samenhang van haar publicaties. Maar niets vervangt uiteraard het lezen van haar eigen werk.

Eerder verschenen op Bert Altena en NieuwWij

Boeken van deze Auteur:

Rondom Cornelis Verhoeven

De werelden van Hannah Arendt