"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De witte ziekte

Vrijdag, 5 maart, 2021

Geschreven door: Karel Čapek
Artikel door: Alek Dabrowski

Een zeer actueel toneelstuk uit 1937 met in de hoofdrol een pandemie

[Recensie] Ik ben een groot liefhebber van het werk van de Tsjechische schrijver Karel Čapek (1890-1938). Bijna alles wat er van hem is vertaald in het Nederlands heb ik gelezen. Blij verrast was ik met deze recente uitgave van de Slavische Cahiers. Het toneelstuk De witte ziekte schreef Čapek in 1936, vlak voor zijn dood. Het stuk werd in 1937 opgevoerd en verfilmd. In datzelfde jaar werd het in diverse talen vertaald en opgevoerd, onder andere in Nederland op 25 april 1937. Deze nieuwe Nederlandse vertaling is van Kees Mercks.

Dat De witte ziekte zo snel werd opgepikt had natuurlijk te maken met de bekendheid van de auteur, maar ook met de urgentie van het onderwerp. Een dictator (de maarschalk) die uit is op oorlog koppelt Čapek in het stuk aan het uitbreken van een pandemie. De tekst doet heel modern aan en sommige passages zijn bijzonder actueel. De witte ziekte woedt over de hele wereld. Zij is afkomstig uit China en wordt ook de ziekte van Tseng genoemd. In China ontstaan vaker dergelijke ziektes, wordt er beweerd.

De ziekte begint met een witte gevoelloze plek, die zich uitbreidt over het hele lichaam. De patiënt verspreidt een geweldige stank. Later vallen stukken vlees van het lichaam af. Zonder medicijn volgt een zekere dood. Vooral mensen van boven de vijftig worden getroffen door de witte ziekte, die met name door handen schudden wordt overgebracht. De reacties op deze pandemie zijn vergelijkbaar met wat je leest in fictie over epidemieën, maar ook met wat je nu om je heen hoort. Over de oorzaak van de ziekte wordt in het begin van het stuk geopperd dat zij een straf is. ”De witte ziekte noemen ze ‘t, maar ze zouden ’t ook de witte straf kunnen noemen. Zo’n ziekte komt immers niet zomaar uit de lucht vallen… Het is de Heer die ons straft.” Later komt deze verklaring niet meer terug. 

De ziekte wordt min of meer als een noodlot gezien, maar er zijn ook mensen die de ziekte ontkennen. De maarschalk gedraagt zich buitengewoon stoer en geeft gewoon een hand aan iemand die besmet is. Maar ook wordt strikte isolatie aangeraden: alle besmette personen opsluiten in kampen, bij ontvluchting meteen doodschieten. Maar wanneer een van de machthebbers zelf een witte vlek heeft ziet men er toch vanaf. Jongeren klagen dat zij nooit aan bod komen in deze maatschappij en dat zo’n ziekte hen nu juist kansen biedt.

Hereditas Nexus

Het verhaal drijft op het gegeven dat Dr. Galén een medicijn tegen de ziekte heeft ontdekt. In een beroemde kliniek krijgt hij de kans dit te testen. Hij wil het geneesmiddel niet zomaar aan iedereen beschikbaar stellen, maar stelt als voorwaarde dat de machthebbers moeten stoppen met de wapenproductie en aan moeten sturen op vrede. De arts wordt niet serieus genomen, anderen ontkennen dat hij een werkend medicijn zou hebben. Dr. Galén trekt zich terug in zijn praktijk en helpt alleen arme mensen. Hoe het verhaal afloopt wordt in het voorwoord al prijsgegeven. Voor wie dit niet wil weten, stop nu met lezen.

Het denken van Dr. Galén staat haaks op dat van de maarschalk. De arts vertegenwoordigt de wetenschap en het gezonde verstand. Voor de dictator is oorlog alles. Zelfs een pandemie kan hem niet van zijn oorlogszucht afhelpen. “U gelooft dat vrede beter is dan oorlog. Ik geloof dat een gewonnen oorlog beter is dan vrede. En ik mag mijn natie niet beroven van haar overwinning. Ook niet van haar gesneuvelden. Beste man, pas het bloed van de gesneuvelden maakt van een stuk land een vaderland. Alleen oorlog maakt van een volk een natie en van mannen helden…”

De maarschalk raakt zelf besmet. Hij is inmiddels een oorlog begonnen, maar zijn troepen lukt het niet een snelle overwinning binnen te halen. Vlak voordat hij sterft lijkt hij in te willen gaan op de voorwaarde van Dr. Galén. De arts rept zich naar de maarschalk om hem zo snel mogelijk het medicijn te geven. Buiten staat het volk te joelen. De menigte (bij het overzicht van personages wordt De menigte als één der personages genoemd) steunt de maarschalk. Dr. Galen is een verrader in de ogen van het volk en zal zijn lot niet ontlopen. Hij wordt gelyncht. Het verhaal kent uiteindelijke louter verliezers.

De witte ziekte is een verbijsterend en actueel toneelstuk. Ik zou het graag op het toneel willen zien. 

Eerder verschenen op Uitgelezen boeken