Wie heeft Roland Barthes niet vermoord?
[Recensie] In februari 1980 werd de Franse letterkundige en filosoof Roland Barthes aangereden door een bestelwagen. Hij overleed een maand later in een ziekenhuis. Dat zijn historische feiten. Maar was het wel een ongeluk? Zou het ook een misdrijf kunnen zijn en wat is dan het motief? In de roman De zevende functie van taal van de Fransman Laurent Binet gaan feit en fictie naadloos in elkaar over. Van de lezer wordt een hoop verwacht.
Roland Barthes ligt nog een maand in coma. Rond zijn bed verzamelen zich een keur aan Parijse intellectuelen. Van anderen is het juist opmerkelijk dat ze de gang naar het ziekenhuis niet maken. Feilloos licht Binet een doekje op en toont ons de kinnesinne van deze beau monde. Tot het wereldje behoren ook een paar mannelijke prostitues, waarvan er een al vrij snel op verdachte wijze om het leven komt. Politie-inspecteur Bayard gaat maar eens een kijkje nemen. In het huis van Roland Barthes ontbreekt een manuscript en vragen over dit geheimzinnige geschrift duiken meerdere keren op in gesprekken van vrienden uit de omgeving van de overledene. Bayard staat voor een raadsel. Waar gaat dat manuscript over? En waarom willen zoveel mensen het, liefst ongezien, in hun bezit krijgen?
Tijdens het onderzoek loopt Bayard de jonge wetenschapper Simon tegen het lijf. Zijn kennis op het gebied van de semiotiek (leer van de tekens) blijkt voor de politie-inspecteur een ingang tot de wetenschappelijke discussies op het gebied van taal- en letterkunde. Het traditionele politiespeurwerk en de wijze waarop Simon de wereld analyseert werken mplementair. Als een tovenaarsleerling laat Simon aan Bayard zien hoe men tekens kan lezen, in taal, maar ook in kleding, gezichtsuitdrukkingen en nog veel meer. De twee zijn al snel een onafscheidelijk duo. Het zoekgeraakte manuscript zou gaan over de zevende functie van taal. Traditioneel wordt in de theorie zes functies aan toe gekend. Wat is die zevende functie? En waarom wil iedereen zich die functie toe-eigenen, en vooral, zorgen dat anderen hem niet krijgen?
Gedicht als ingang
Heel toevallig las ik deze ochtend een gedicht van Rutger Kopland
Mooie gesprekken
Maaltijd III
Het was Kerstmis, we zaten aan tafel en we wilden
een aangename, liefst literaire conversatie
daarom zei ik: vrienden, we weten dat de materie
op ons bord en in ons glas kan vervluchtigen
in ons lichaam tot pure poëzie
maar wisten jullie dat onlangs ook is gebleken
dat op poëtische wijze heerlijke gerechten
kunnen worden gemaakt
er viel een stilte waarin we alleen de geluiden
hoorden van messen en vorken, van drinken en slikken
en van het getik van de klok
maar ik vervolgde: men heeft ontdekt dat er gedichten
bestaan die zo goed zijn gemaakt dat de woorden
veranderen in wat ze beschrijven
…
als poëzie de ruimte van het volledige leven
tot uitdrukking moet brengen, de echte werkelijkheid
dan kun je je voorstellen dat een gedicht
een heldere soep kan opleveren
een doorleefde wildschotel
een luchtig nagerecht
een mooie bordeaux….[1]
Laurent Binet heeft er een ingewikkeld boek voor nodig. Kopland kon het in een gedicht. Wat hierboven beschreven wordt is namelijk de zevende functie van taal. Die zou er uit bestaan dat je dingen die je zegt terwijl ze niet bestaan, realiteit kunt laten worden. Een van de mensen met belangstelling voor het manuscript over de zevende functie, in het boek van Binet, is Francois Mitterand, juist in 1980 presidentskandidaat. Vraagt u mij niet of dat echt waar is. Zo staat het in deze bijzondere thriller.
Waar Kopland schrijft over een vrij onschuldige invulling van de zevende functie, wordt in de gelijknamige roman van Binet juist gewezen op een veel verdergaande invulling, waarbij het beïnvloeden en manipuleren van mensen voorop staat.
Het boek kwam uit in 2016, een jaar voordat een president aan de macht kwam die dacht dat het plein voor het Witte Huis vol staat wanneer je zegt dat het zo is. En in Frankrijk zelf nam een kandidaat waarvan niemand wist waar hij voor stond het op tegen Marin LePen. Het was het jaar waarin taal een nieuwe functie kreeg en Binets boek krijgt daarmee een extra dimensie.
Alle grote namen
Tot zover de zevende functie. Terwijl de arme Roland Barthes in coma ligt, begint aan zijn bed een soap zich af te schilderen. Naast een detective is dit namelijk een van de vermakelijkste satires ooit geschreven over het leven van de Parijse intelligentie van die tijd. Michel Foucault, Judith Butler, Julia Kristeva, Bernard Henri-Levy en Jacques Lacan, name them en ze hebben een rol. Ze zijn ambitieus, na-ijverig en promiscue. Met name als het om dat laatste gaat, laat Binet zijn fantasie de vrije loop. Aangevuld met wat er ook op dat gebied aan historische feiten bekend is, levert dat een ruime hoeveelheid pikante passages op.
Ook Bayard en zijn secondant raken in dat deel van het verhaal betrokken. Bayard ontdekt onvermoede krachten in zichzelf. Simon wordt gered door een vrouw, die hij eerder op spectaculaire wijze het hof maakte. De mannen blijven echter ook bezig met het speurwerk. Samen komen ze op het spoor van de Logos Club, een geheim genootschap dat filosofische debatten houdt, met dramatische consequenties voor verliezers. Dat blijkt het rijk te zijn van Umberto Eco, ook een beroemde wetenschapper die tegelijk een publieke persoonlijkheid is.
Feit en fictie gaan naadloos en vaak voor de leek niet onderscheidbaar, in elkaar over. Binet is een postmodern verhalenverteller van het hoogste echelon, dat bewees hij eerder al met het opzienbarende HhhH. De zevende functie van taal is weer zo’n hoogstandje. “Ik heb het opzij gelegd,”zei een vriendin van mij, hoogleraar taalkunde. “Ik begreep er echt niets van.” Ik haalde opgelucht adem. Ik was dus niet de enige die het na een tijdje duizelde. Het is een vermakelijk boek, het is een verschrikkelijk knap bedacht en geschreven boek en het is high brow amusement, zoals misschien alleen Parijse intellectuelen die kunnen schrijven.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
[1] Uit: Rutger Kopland, Een man in de tuin. Uitgeverij Van Oorschot, 2004
