Therapie vanuit het concentratiekamp
[Recensie] Viktor Frankl was Jood en psychotherapeut in Wenen. Hij was hoogleraar in de neurologie en psychiatrie aan de universiteit van Wenen en hoogleraar in de logotherapie aan de universiteit van San Diego. Hij schreef 39 boeken die in 50 talen talen verschenen.
Van De zin van het bestaan vonden wereldwijd miljoenen exemplaren in heel de wereld hun weg. Het verscheen in 1978 voor het eerst in onze taal en is nu voor de 21e keer herdrukt.
Wat is de aantrekkingskracht van dit boek? Viktor Frankl beschrijft hierin zijn ervaringen in het concentratiekamp en hij doet meer dan registreren wat er in die donkere periode allemaal gebeurde met hem en anderen. Deze periode wordt voor hem een intens leerzame periode waarin hij ontdekt en ervaart dat een mens altijd keuzemogelijkheden heeft in het leven: “Jouw leven stelt zijn eigen vragen. Jij bent vrij om daar antwoorden op te vinden, en je bent ook verantwoordelijk voor de oplossingen die je kiest” (p. 10).
Dat lijkt een gewaagd uitgangspunt voor wie alle regie over z’n leven is ontnomen en die leeft in permanente angst en onzekerheid. Het is inderdaad wat Viktor Frankl schrijft: “Alleen de kampbewoner weet, ervaart” (p. 22). Hij ontdekt al gauw dat het aankomt op uithoudingsvermogen; het is van levensbelang om arbeidsgeschikt te blijven want alleen dan maakt een mens kans om te overleven. Hij ziet bij veel mensen om zich heen na verloop van tijd een zekere onverschilligheid optreden als een vorm van overleven waarin de gevangene zichzelf beschermt omdat de voortdurende confrontatie met het lijden anders teveel zou worden. Tegelijk is de vraag of de mens zijn menselijke waardigheid kan behouden en niet tot een dier degradeert.
“Slechts de liefde kan de mens verlossen” is misschien wel de meest intrigerende zin uit dit boek. Viktor Frankl denkt aan zijn vrouw en dat motiveert hem om vol te houden. Dat doet uiteraard niets af aan de onmenselijke hardheid van het verblijf in een concentratiekamp. Leven wordt teruggebracht tot óverleven, dat is in deze situatie het enige dat telt en het is de opgave voor de mens om in die vastberadenheid te leven: “Een gevangene die niet langer in de toekomst – zijn toekomst – geloofde, was ten dode gedoemd” (p. 97). In de logotherapie die Viktor Frankl vanuit zijn eigen levenservaringen heeft ontwikkeld, is de hoop van wezenlijk belang. Ondergaat de mens zijn lijden als een lot dat hem overkomt of ziet hij het als zijn taak om daarin staande te blijven? De logotherapie is dan ook in alle omstandigheden toekomstgericht en zoekt naar betekenis.
Terecht haalt Viktor Frankl een woord van Nietzsche aan: “Hij die een reden tot leven heeft, kan vrijwel alle levensomstandigheden verdragen”(p. 130). Dat is geen gemakkelijke tegeltjeswijsheid die voor iedereen is weggelegd, het is ook kwestie van persoonlijkheid en omstandigheden als die van een concentratiekamp kúnnen een mens innerlijk vernietigen (dat was ook het doel). Dit woord van Nietzsche kan een worsteling zijn die een mens niet altijd op voorhand zal winnen maar het is wel een wezenlijke richting die een mens innerlijk stuurt en staande houdt. Viktor Frankl is zich ervan bewust dat (over)leven altijd een persoonlijke verantwoordelijkheid is, afhankelijk van de mens en zijn concrete situatie.
Indrukwekkend zijn de woorden waarmee Viktor Frankl het eerste deel – over zijn tijd in het concentratiekamp – besluit: “…de ervaring die de kroon spant van al zijn ervaringen, is het heerlijke gevoel dat hij thans, na alles wat hij heeft doorstaan, niets en niemand meer heeft te vrezen –behalve God” (p. 118).
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
