Ook Zwitserland was voor Joden niet veilig
Over de Jodenvervolging moet verteld worden. Maar liever niet zo zoetsappig als de Zwitser Charles Lewinsky dat doet, vindt Ger Leppers. Over dat onderwerp heeft Lewinsky’s landgenoot Jacques Chessex een veel beter boek geschreven. Al waren de Zwitsers er niet zo blij mee.
[Recensie] Na het overweldigende succes van Charles Lewinsky’s roman Het lot van de familie Meijer, wekt het geen verbazing dat ook het nieuwe boek van deze Zwitser, De verborgen geschiedenis van Courtillon, bij ons is verschenen.
Veel meer verbazing wekt het fenomenale succes van die eerste roman – de geschiedenis van een Zwitsers-joodse handelsfamilie tussen 1871 en 1945 – die in deze krant nog niet werd besproken. De vertaling is inmiddels door vele tienduizenden gekocht. Elders vergeleek men het boek zelfs met Honderd jaar eenzaamheid, de beroemde roman van Gabriel García Márquez, waarover een kritische geest al eens opmerkte: “Tachtig jaar was eigenlijk wel genoeg geweest.” Ook Lewinsky’s boek had korter gekund.
De geschiedenis van de Jodenvervolging is al talloze malen verteld. Dat is goed, en dat moet ook doorgaan, maar liever niet op de schoolse en zoetsappige, sentimentele en uitgesponnen wijze waarop Lewinsky dat doet. Vrijwel nergens komt de lezer een pakkende, pregnante formulering tegen. Lewinsky’s favoriete stijlmiddel is de herhaling. Zo kan één van de personages het toneel niet betreden zonder dat de op zijn buik huppelende horlogeketting wordt genoemd. Bij een ander wordt vrijwel bij alle tientallen keren dat hij verschijnt, gewag gemaakt van de tong die het gat in zijn gebit verkent.
De schrijver lijkt ervan overtuigd dat herhalingen van herhalingen, en vooral herhalingen daar weer van, het beste middel zijn om van zijn boek echte literatuur te maken. Dat zij het relaas vooral voorspelbaar maken, is hem ontgaan.
Voor alle zekerheid heeft de Lewinsky ook nog een ander roestig instrument uit het literair instrumentarium ter hand genomen: het magisch realisme. In de roman komt een soort spookfiguur voor, ene Melnick, onsterfelijk en alomtegenwoordig. Hij is een soort geweten van de personages en fungeert daarnaast als symbool van de in harde levenservaringen gewortelde taaiheid van het joodse volk.
Lewinsky lijkt op een modelleerling van een cursus creatief schrijven: ook de verrassendste wendingen in zijn verhaal bereidt hij keurig voor. Zo schrikt de lezer zelfs niet op van de spookverschijningen in het verhaal; ze wekken vooral een onweerstaanbare gaaplust.
Wat overblijft zijn de met veel liefde beschreven Joodse rituelen, en de indruk kennis te hebben gemaakt met een onmiskenbaar aardige en wellevende schrijver, een prettig en geduldig mens dat het met iedereen goed voorheeft.
En: het boek is prachtig en merkbaar liefdevol vertaald door Elly Schippers, die zich met evenveel inzet over De verborgen geschiedenis van Courtillon heeft ontfermd.
Het is het relaas van een oudere leraar die zich vanwege een ongeoorloofde relatie met een leerlinge heeft teruggetrokken op het Franse platteland. Daar, in het afgelegen dorpje Courtillon, is hij getuige van de duistere kanten van het dorpsleven, de verzwegen verhalen, roddels, overspel, zelfmoord, een scheiding en alles wat het leven in de beslotenheid van een dorp zo beklemmend maakt. Ook in dit boek wekt Lewinsky de indruk dat hij nog liever zijn hand zou afhakken dan de lezer een detail te besparen. Ook deze roman – nu moet ik zelf in herhaling treden! – zit vol tergende herhalingen van nauwelijks ter zake doende details, die na één vermelding hun functie ruimschoots vervuld hebben maar keer op keer terugkeren. Het is niet met een pen geschreven, maar met een aanwijsstok.
Het is een verademing om hierna de korte, laatste roman van Lewinsky’s onlangs overleden landgenoot Jacques Chessex te lezen. Ook Chessex schrijft over de Jodenvervolging in een Zwitsers stadje, en ook hij laat zien dat de Zwitserse neutraliteit in de Tweede Wereldoorlog niet inhield dat Joden zich in dat land veilig konden voelen.
Hoewel De lotgevallen van de familie Meijer en Chessex’ De zondebok qua onderwerp overeenkomsten vertonen, verschillen de twee boeken hemelsbreed qua toonzetting.
Chessex beschrijft in krachtige, inktzwarte scènes een oorlogsgebeurtenis in zijn geboorteplaats Payerne. “De handel in vee en tabak vormt de ogenschijnlijke rijkdom van het stadje. En vooral de handel in vleeswaren. Het varken in al zijn vormen, spek, ham, poot, schenkel, worst, met kool en varkensvlees gevulde saucijs, hoofdkaas, gerookte karbonade, paté, oor en atriaux, de regionale gehaktballetjes: het varken zet als zinnebeeld de kroon op het stadje en verleent het zijn goedmoedige, tevreden voorkomen.”
Maar menigeen in het stadje voelde zich door het leven tekortgedaan. Benepenheid en groeiende werkloosheid leidden tot een borrelend ongenoegen, dat in het voorjaar van 1942 een uitweg vond in de moord, door een groepje Zwitserse nationaal-socialisten, op de zestigjarige Joodse veehandelaar Arthur Bloch.
De wijze waarop Chessex de spanning naar een onafwendbaar kookpunt jaagt, de vlijmende karakterbeschrijvingen, de gêne en het stilzwijgen in het dorp na de moord, de prachtig volgehouden korzelige toon van het verhaal, alles in het boek verraadt de hand van een meester die, zoals het Franse Magazine Littéraire in een bespreking schreef, op de toppen van zijn kunnen staat.
Chessex was acht jaar oud toen de door hem beschreven gebeurtenissen plaatsgrepen. Pas in dit boek geeft hij uiting aan zijn jarenlang ingehouden schaamte en woede. Op school, vertelt Chessex, zat hij nadien in de klas met de oudste dochter van de hoofddader. De zoon van de politiechef die de daders had gearresteerd, eveneens. En de zoon van de rechter die de veroordeling uitsprak ook. In Payerne zat iedereen op elkaars lip. Het enige wat jammer is aan dit boek, is dat Chessex dit deel van het verhaal, een prachtig gegeven, niet verder heeft uitgewerkt.
—
Eerder verschenen in Trouw
