Broeierige introspectie – of toch bekeken worden?
[Recensie] De gedachten van de oude man die terugkijkt op zijn leven zijn allesbehalve samenhangend en vormen ook geen verhaal op zich, maar doen denken aan een fotoalbum met zwart wit foto’s en pastelkleurige plaatjes met tussen de bladen spinnenweb papier. Verwissel de volgorde van de blaadjes en blader versneld door het album: en zie, dat is bij benadering het beeld dat opgeroepen wordt bij het lezen van het boek.
De oude man heeft het veel over zijn vader, deze is overleden en wordt voorgesteld als een miniatuurman, verpakt in plastic en als versiering opgehangen naast een dartbord of liggend naast een rijtje soortgenoten dat bewaakt en gadegeslagen wordt door een stelletje gangsters waar een van een paar mooie meisjes een miniatuur oppakt en het plastic voorzichtig verwijdert. De herinneringen aan de vader lopen als een rode draad door het verhaal en hebben direct te maken met de verteller die (veelal amorfe) beelden aan zich ziet verschijnen. Een jonge vrouw, Felicity, is met de vader. Tussen hen er is een groot leeftijdsverschil en het meisje heeft ook grote aantrekkingskracht op de, dan nog jonge, verteller. Deze rivaliteit levert problemen op.
Vrouwen krijgen een prominente plaats in de gedachten van de oude man, niet alleen Felicity, maar ook zijn eigen vrouw – waarmee hij dertig jaar samen was – , het ‘Chantagemeisje’ en de moeder van Felicity. Al deze personages lieten hun indruk achter en vormen nu de voedingsbodem voor zijn warrige gedachten die het album vullen. Extra kleur geven de herinneringen aan zijn werk als filmmaker. Feit en fictie lopen in die wereld altijd al door elkaar, maar in de verwarrende gedachten van de oude man krijgen ze een extra dubieuze functie. Is waarheid nog te onderscheiden van zijn hallucinaties? Niet dat dit overigens veel ter zake doet om het verhaal, de gefragmenteerde gedachtestroom, te kunnen volgen, want dat is ondoenlijk. Juist door de stroom laten vloeien en van tijd tot tijd ankers te vinden en te koesteren krijgen de gedachtespinsels van de oude man hun beslag.
Wat te denken van honden die elke keer weer opduiken? En wanneer er geen honden zijn nemen wolven of coyotes hun wel plaats in. Roofdieren met hun afschrikwekkende gedrag komen zo vaak terug dat ze, samen met de barre weersomstandigheden en de lelijkheid van de dingen een dreigend beeld oproepen. Het leven van de oude man moet hard geweest zijn, er is weinig zachts of liefdevols te ontdekken in de herinneringen. Om te lezen is dit beeld op een indringende manier mooi, maar geeft tegelijkertijd een spookachtig, onwerkelijk en onvoorstelbaar desolaat bestaan weer waarin ook de zelfkant van het Amerikaanse leven zichtbaar wordt en waarin de schoonheid van de natuur een tegenhanger vindt in de ongenadige wind die het landbouwers moeilijk maakt. Deze oerkrachten zijn net zo essentieel in het leven van de oude man als het artificiële van de film, het café en de auto’s.
Om het boek te kunnen waarderen is het goed om te weten dat Sam Shepard een veelzijdig kunstenaar was. Hij was schrijver van toneelstukken en verhalenbundels, als acteur, speelde hij in meer dan 60 films en schreef filmscripts. Hij overleed in 2017 aan de gevolgen van de ziekte ALS. Zoveel talenten verenigd in één persoon hoeft geen garantie te zijn voor een goed eindproduct. Deze geweldige roman is er eentje met meerdere gezichten. Aan de ene kant is er de introspectie, de herinneringen lijken waarachtig te komen van een personage dat geleefd en geleden heeft, aan de andere kant worstelt hij met de gewaarwording dat hij bekeken wordt. Dit lijkt een link naar zijn laatste boek Bespieder van de Eerste Persoon waarin hij die observeert naast degene staat die geobserveerd wordt, de twee rollen schuiven moeiteloos in elkaar zodat één persoon beide rollen kan spelen. Het schuiven met identiteiten is terug te vinden in Die Vanbinnen waarin vader en zoon van rol zouden kunnen wisselen.
Het voorwoord van Patti Smith is een welkome introductie van de roman, meteen weet zij de juiste toon te vinden waarop je als lezer kunt ‘inzetten’. De woorden van Smith geven tijdens het lezen een extra dimensie aan het bijzondere verhaal van de ontwakende verteller midden in zijn gedaanteverandering. Lees vooral ook het artikel dat vertaler Gerrit Brand schreef over Sam Shepard.
—
Eerder verschenen op Met de neus in de boeken
