Dostojevski’s leven is een Dostojevskiaanse roman
[Recensie] Het is moeilijk, misschien zelfs onmogelijk, om één schrijver aan te wijzen als Grootste Auteur Allertijden. Maar als je het zou proberen, zou Fjodor Michajlovitsj Dostojevski (1821-1881) een goede kanshebber zijn. Romans als Aantekeningen uit het ondergrondse (1864) doen daar in kwaliteit nauwelijks voor onder.
Dostojevski’s personages zijn vaak ziekelijke, gekwelde mannen en vrouwen met heftige emotionele uitbarstingen. Zijn psychologisch inzicht is ongeëvenaard. Beroemd zijn bovendien hun filosofische overpeinzingen en de consequenties die hij hen daaraan laat verbinden. Raskolnikov, de hoofdpersoon uit Misdaad en straf, vermoordt een woekeraarster onder invloed van het idee van de übermensch. En wat te denken van het onvergetelijke “Als God dood is, is alles geoorloofd” uit De gebroeders Karamazov?
In zekere zin hoeft het niet te verbazen dat Dostojevski zelf rechtstreeks uit één van zijn romans weg lijkt te zijn gelopen. Hij was gokverslaafd, spilziek, epileptisch en bevond zich meermaals aan de rand van de geestelijke en financiële afgrond. Er bestaat een innige band tussen het leven van de schrijver en zijn werk. Biograaf Alex Christofi neemt dat idee serieus, en lardeert zijn Dostojevski en de liefde) met citaten uit diens werk. Het verschaft de lezer een opmerkelijk intieme blik op het leven van de schrijver.
Dostojevski werd geboren in Moskou, 1821. Op 24-jarige leeftijd brak hij door met zijn roman Arme mensen (1845). Enkele jaren later werd hij opgepakt en ter dood veroordeeld voor revolutionaire activiteiten. Vlak voor zijn executie kreeg hij gratie en werd hij veroordeeld tot dwangarbeid in Siberië. Eenmaal vrijgekomen, nam zijn leven helaas nauwelijks een gelukkiger wending. Hij ging een ongelukkig huwelijk aan, had heftige epileptische aanvallen, richtte een tijdschrift op dat hem financieel aan de grond bracht, en raakte verslaafd aan gokken in de hoop zijn schulden af te lossen. Dat deze verslaving een averechts effect had, hoeft natuurlijk niemand te verbazen.
Om zijn schuldeisers te kunnen betalen, gaat de schrijver een onwaarschijnlijk slechte deal aan met een louche uitgever. In ruil voor een schijntje verschaft hij hem de uitgeefrechten van zijn werk. Bovendien moet hij een nieuwe roman schrijven, wil hij die rechten niet voor eeuwig verliezen. Maar het leven en Dostojevski’s persoonlijkheid verhinderen hem de juiste keuzes te maken. Wanneer de deadline nog geen maand in de toekomst ligt, heeft hij nog geen letter op papier. Een kunstgreep is nodig om hem te redden. Die komt in de vorm van stenografe Anna Snitkina. Met haar hulp – hij dicteert, zij stenografeert en werkt haar aantekeningen de dag erop uit – weet hij de roman De speler (1867) twee uur vóór de deadline in te leveren.
Hun nauwe samenwerking heeft een diepe band gesmeed. Ze trouwen niet lang daarna. Dat een scheiding onmiddellijk volgt, is volledig te wijten aan Anna’s engelachtige geduld. Het ongeluk blijft Dostojevski achtervolgen in de vorm van zijn gokverslaving, zijn ziekte en in de dood van twee van hun kinderen. Dat hun leven uiteindelijk een positiever wending neemt, is voor een groot deel te wijten aan Anna’s zakelijk inzicht. Ze geeft zijn immens populaire Aantekeningen van een schrijver in eigen beheer uit, waarmee ze eindelijk van hun financiële zorgen verlost zijn. Maar Dostojevski’s gezondheid blijft wankel. Niet lang na het voltooien van zijn meesterwerk De gebroeders Karamazov overlijdt hij, en wordt haast als heilige begraven.
Dostojevski’s leven leest als een roman, vol spannende en onverwachte wendingen. Maar het is de vlotte pen van Alex Christofi die ervoor zorgt dat het een roman is om in één ruk uit te lezen. De biograaf schrijft met vaart en focust zich op de persoon en zijn gedachten, minder op zijn tijd of werk. Het kloppend hart van het boek is – de titel geeft het al weg – Dostojevski’s verhouding tot de vrouwen in zijn leven. De citaten waar Christofi zijn vertelling mee afwisselt, nemen de lezer mee in het perspectief van zijn hoofdpersoon.
Daarmee begaat de biograaf een academische zonde, geeft hij in de inleiding toe. Het is een principiële faux pas om de handelingen en gedachten van romanpersonages toe te schrijven aan een auteur. Maar, werpt Christofi tegen, het is niet onredelijk om te stellen dat de ervaringen van de auteur de bouwblokken vormden waarmee deze zijn roman vormgaf. Bovendien is het schrijven van een academische biografie nooit het uitgangspunt geweest van Dostojevski en de liefde. Het boek is eerder een mengeling van biografie en roman. En belangrijker nog: het werkt. Een goede biografie nodigt de lezer uit zich verder te willen verdiepen in het leven van haar onderwerp. Wie dit boek uit kan lezen zonder onmiddellijk een van Dostojevski’s fenomenale romans tot zich te nemen, is een idioot of een duivel.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
