Duits crisisjaar
[Recensie] “Moge 1923 beter worden, na dat in alle opzichten rampzalige 1922. Amen!” Met deze woorden opent dit boek over het veelbewogen jaar 1923 in Duitsland. Het citaat is afkomstig van de schoonmoeder van Thomas Mann, geschreven op de oudejaarsavond van 1922.
Zoals Nederland in 1672 zijn rampjaar kent, zo kan 1923 dat voor Duitsland beschouwd worden. Een aantal gebeurtenissen springt in het oog. Dat is allereerst de onvoorstelbare hyperinflatie die grenst aan het ongelooflijke en daarnaast de politieke instabiliteit, met als gevolg extremistische bewegingen ter linker- en ter rechterzijde als reactie op de afgedwongen herstelbetalingen na de Eerste Wereldoorlog.
Duitsland moest maar liefst 132 miljard goudmark betalen maar was daartoe niet in staat. Het voelde als ‘schuldknechting’. Franse troepen bezetten het Ruhrgebied en Frankrijk zag de kolenmijnen als ‘productieve onderpanden’ voor de schulden. Zo groeide de politieke spanning tussen Frankrijk en Duitsland. De Duitse regering is uitermate instabiel, aan allerlei conflicten onderhevig met snelle wisselingen in soms wisselende bezettingen als gevolg. Het versterkt de roep om een sterke leider, iemand met messiaanse trekken maar dan wel ánders: ‘de noodzaak van een dictatuur’ werd gevoeld. De NSDAP groeide en Adolf Hitler komt op en zijn toespraken trekken volle zalen. Zijn coup in de Bürgerbräukeller in München mislukt en maakt achteraf een amateuristische indruk
Absurde bedragen
Het hoofdstuk over hyperinflatie is misschien wel het meest boeiend om te lezen. Het gaat om volkomen absurde bedragen: 3 miljoen mark voor een pond vlees, 6.5 miljoen voor een herenpantalon. De inflatie loopt peilsnel op en bereikt onvoorstelbare bedragen: 4 augustus 1922 moet er 800 mark voor een dollar worden betaald, dat is 27 augustus 2400 mark, 8 november ruim 9100 mark, 5 februari 1923 ruim 42.000 mark. Eind juli 1 miljoen mark en 13 augustus 1923 3.7 miljoen. Dat gaat zo door tot 9 oktober 1 miljard mark voor een dollar moet worden betaald. Het wordt nog gekker: 15 november is de wisselkoers 2,52 biljoen mark maar dan vindt de omslag plaats en wordt de oude wisselkoers weer ingevoerd en keert het vertrouwen in de munt en daarmee in de economie weer terug. Eigenlijk zou over dit toch wel boeiende onderwerp al een aparte publicatie kunnen verschijnen. De gevolgen zijn uiteraard ingrijpend, alleen de grote industriëlen spinnen hier goed garen bij omdat ze goedkoop kunnen uitbreiden. Algemene armoede en diep gevoelde onvrede zijn het gevolg van deze crisis.
Ook het antisemitisme groeit. Zo staat in het voorjaar van 1920 in Beieren: “De haat vanuit de breedste lagen van de bevolking richt zich in toenemende mate op de joden, die zich het grootste deel van de handel hebben toegeëigend en naar ieders mening zich voornamelijk ten koste van hun medeburgers op de meest schaamteloze manier verrijken. In de trein en de tram en bij elke mogelijke gelegenheid hoor je mensen op de joden afgeven” (p. 118). Als dit citaat de sfeer van die tijd vertolkt, dan leek het georganiseerde antisemitisme bijna onvermijdelijk. Ook dit zou aparte studie verdienen om meer te worden uitgediept.
Gouden jaren
Het is een boeiend verhaal dat van de lezer soms wel enig geduld vraagt omdat politieke ontwikkelingen nogal uitgebreid worden beschreven. Wat misschien achteraf het meest fascineert is het hier al sluimerende antisemitisme waarvan het citaat uit de Beierse krant een treffende illustratie is. Hitler en een aantal handlangers worden in april 1924 weliswaar voor hun Putzsch veroordeeld maar kunnen voor de foto in militaire uniformen poseren alsof er niets aan de hand is. De rechtbank is dan ook duidelijk op hun hand. In de daarop volgende korte gevangenschap schrijft Hitler zijn boek Mein Kampf. Economisch breken dan de ‘gouden jaren twintig’ aan (zoals de periode 1924 – 1929 wordt genoemd) maar regeringen wisselen elkaar snel af. De NSDAP groeit snel, gevoed door een nieuwe, weliswaar minder hevige crisis.
Wie zich in het Duitse interbellum wil verdiepen, vindt in dit boek een uitvoerige en veelomvattende gids die soms wel enig geduld vraagt omdat het verhaal door de vele details wat traag verloopt. Desondanks biedt Duitsland 1923 een grondig inzicht biedt in dit jaar.
Volker Ullrich is Duits historicus en publiceert over de Europese geschiedenis. Eerder verscheen van hem een tweedelige biografie over Adolf Hitler: Adolf Hitler. De jaren van opkomst 1889 – 1939 en Adolf Hitler. Ondergang. Ook schreef hij Acht dagen in mei. De laatste week van het Derde Rijk.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
