Een geweer voor blikjes poedermelk
(Dit is een recensie in het kader van de AKO Literatuurprijs Schaduwjury)
Het leren van een nieuwe taal, terugverlangen naar het vaderland, je staande houden in een onbekende omgeving: jaarlijks krijgen talloze immigranten ermee te maken. Ook Dünya, de nieuwste roman van Tomas Lieske, draait om het leven van twee immigranten. Maar waar het in de Nederlandse krant gaat over de multiculturele samenleving in ons kleine, volgebouwde landje, zijn Lieskes personages Simon en Otto juist geëmigreerd naar het weidse, lege Turkije van net na de Eerste Wereldoorlog – en niet geheel vrijwillig.
In flashbacks vertelt Simon hoe Otto en hij in Turkije verzeild zijn geraakt. Als elfjarige was Simon er bij toeval verantwoordelijk voor dat zijn zusje gehandicapt raakte.. Samen met zijn drie jaar oudere achterneef Otto sluit hij zich in 1914 aan bij het Engelse leger – uit drang naar avontuur en, in Simons geval, uit schaamte. Kort daarvoor kreeg hij namelijk te horen dat zijn zusje overleden was.
Nadat het Engelse leger in Turkije verslagen is, moeten Simon en Otto als krijgsgevangenen naar een Turks kamp. Tijdens hun deportatie rooft – of redt? – Simon een baby. Vanaf dat moment hebben de twee mannen een doel om te overleven: het meisje, Julia. Ze hebben één afspraak over haar opvoeding: ze mag nooit te weten komen dat ze in werkelijkheid Simons dochter niet is. Lange tijd gaat het goed. Julia gaat naar school, Simon krijgt werk in een fabriek waar een zeppelin wordt gebouwd en de drie hebben redelijk veel vrijheid. Wel wordt een huishoudster aangesteld om het gezin in de gaten te houden: Dünya, een Turkse die na het overlijden van haar man als dievegge bijkluste en daarom werd verbannen naar het Turkse binnenland. Als zij achter het geheim van Julia’s afkomst komt, lijkt het niet de vraag óf het meisje de waarheid te weten komt, maar wie haar die gaat vertellen…
Lieske, die in 2001 met zijn roman Franklin de Libris Literatuur Prijs won en voor zijn dichtbundel Hoe je geliefde te herkennen de VSB Poëzieprijs kreeg, heeft met Dünya een pakkende roman geschreven waarbij je je als lezer algauw op het Turkse platteland waant.
De roman is opgebouwd uit drie delen. In het eerste deel introduceren de drie vertellers – Dünya, Simon en Dr. Grunwald – zichzelf. De laatste is een Duitse Jood die de leiding heeft over de bouw van het luchtschip. In het tweede deel, dat bijna twintig jaar beslaat, wordt beschreven hoe Simon en Otto Julia opvoeden, hoe Dünya zich bij het gezin voegt en hoe de bouw van het luchtschip vordert. Deel drie speelt zich af op 7 mei 1937 en is na het adembenemende midden wat teleurstellend. Het verhaal verliest spanning – als lezer ben je nog steeds nieuwsgierig naar de afloop, maar je hebt minder de neiging ademloos door te lezen dan gedurende de eerste twee delen..
Tegen het einde van het boek gebeurt het onvermijdelijke: Julia groeit op en vervreemdt van Simon. Loslaten is een van de centrale thema’s in de roman. Of dat nu van een dochter, van het verleden of van toekomstdromen is. Door haar verbanning is Dünya net als Simon en Otto een onvrijwillige migrant in eigen land, maar haar hoop op eerherstel laat ze schieten in Julia’s belang. Ook Simon kiest voor Julia, met als gevolg dat hij een terugkeer naar Nederland kan vergeten.
Knap is hoe Lieske Dünya en Simon eigen stemmen geeft. Dünya, die zich naar buiten toe graag profileert als hautaine vrouw van de wereld, leidde een dubbelleven. Overdag werkte ze bij rijke vrouwen, ’s avonds sluit ze zich aan bij onbekende, elitaire gezelschappen – uitgedost in jurken die ze van haar werkgeefsters heeft gestolen. Nadat Dünya kennis heeft gemaakt met Simon, Otto en Julia, verdwijnt haar hoogmoedige gedrag naar de achtergrond. Ze blijkt een bijgelovige, bescheiden vrouw die met de ziel van haar overleden echtgenoot praat en voordat ze verkracht wordt nog gauw een bezwering uitspreekt.
Simon ontwikkelt zich in de loop van het boek van afstandelijke, weinig gevoelige jongen tot een zorgzame, liefdevolle vader. Met zijn liefde voor Julia lijkt hij zijn vroegere onverschilligheid jegens zijn zusje te willen compenseren.
Het personage van Dr. Grunwald geeft weinig extra kleur aan het boek en had achterwege kunnen blijven. Vooral het eerste hoofdstuk dat vanuit Grunwalds oogpunt is geschreven is saai: een paginalange, gedetailleerde wetenschappelijke beschrijving van de te bouwen zeppelin, inclusief maatvoering van de verschillende onderdelen. Interessanter was het geweest om Julia of Otto ook een eigen stem te geven. De motivatie voor hun handelingen blijft nu achterwege, wat vervreemdend werkt.
Twee mannen die samen een dochter proberen op te voeden: het zorgt voor ontroerende en tegelijkertijd humoristische passages. Het knusse gezinsleven staat in schril contrast met de voortdurend aanwezige oorlog – bijvoorbeeld wanneer Otto een geweer van Turkse militairen afpakt om in een winkel blikjes poedermelk voor Julia op te eisen.. Mooi is ook de passage waarin Otto Julia een verzonnen verhaaltje over haar afkomst vertelt en daarbij indirect de geallieerde landen uit de Eerste Wereldoorlog ten tonele brengt:
‘Die vriendelijke geest heette de Geallieerde Goede Geest en bestond uit drie gemaskerde figuren die samen optraden (…) Richard Leeuwenhart, de koning van het dappere Engeland; een vrouw met grote borsten, dat was Jeanne d’Arc (..) en een monnik, dat was Iwan de IJscoman, de tsaar van Rusland.’
Zoals Julia tijdens dit verhaal aan Otto’s lippen hangt, ben je als lezer aan die van Lieske gekluisterd. Met zijn verbeeldingskracht en veelzijdig taalgebruik brengt hij een intrigerend gezin tot leven in een sfeervolle omgeving, met een luchtschip dat net zo fragiel is als het huiselijk geluk – elk moment kan het uiteenspatten…
