Schijnheilig en barbaars, hoe de Duitsers en Fransen naar elkaar keken en kijken
Frankrijk en Duitsland trekken al een paar eeuwen de Europese kar, maar betekent dit dat ze daarom ook hoog oplopen met elkaars ideeën? Cultuurfilosoof Maarten Doorman ging op ontdekking.
[Recensie] Vorige maand ondervond Paul Magnette hoe een olijk in de lucht gegooide sneeuwbal in geen tijd kan uitgroeien tot een kwalijke lawine. “Vlamingen zijn harder werkers en Walen genieten liever van het leven,” zei hij in een interview in Dag Allemaal, “en wat is daar mis mee?” Nog voor de inkt droog was, bleek het kot te klein, ook al had Magnette alleen maar met een paar clichés gedold. De imagologie is de wetenschap die zich bezighoudt met dergelijke clichés die de werkelijkheid meer sturen dan weergeven.
In Een jager in het woud gaat Maarten Doorman op zoek naar de clichés waarmee Fransen en Duitsers elkaar de voorbije twee eeuwen representeerden in kunst en literatuur. Dat hij juist voor die twee nationaliteiten koos is geen toeval. “Frankrijk en Duitsland vormen samen wezenlijk Europa,” schreef Victor Hugo al in 1840, “Duitsland is er het hart van, Frankrijk het hoofd”. Ook voor de EU is de as tussen die twee landen trouwens belangrijk, zeker nu de Britten verdwenen zijn als derde hond in het kegelspel.
Waterscheiding
De Russisch-Britse filosoof Isaiah Berlin beweerde ooit dat de romantiek voor de grootste waterscheiding in het Europese bewustzijn heeft gezorgd en cultuurfilosoof Doorman, een kenner van die periode, treedt hem daar volmondig in bij. De tegenstelling tussen de Franse verlichting en de Duitse romantiek ligt aan de basis van het beeld dat die twee landen van elkaar hadden. De Fransen vonden de Duitsers een beetje barbaars, terwijl de Duitsers de Fransen dan weer schijnheilig vonden. Achter die zogezegde verlichtingsrationaliteit ging al te veel wufte nep schuil. Doorman beschrijft hoe deze clichés evolueerden en af en toe verdwenen leken, om daarna weer de kop op te steken, en hij gaat daarbij specifiek na hoe deze beïnvloed werden door de vier recentste oorlogen tussen die twee landen, WO I en II natuurlijk, maar ook de Duitse bevrijdingsoorlog tegen Napoleon en die van 1870-1871.
Net na WO II leek het internationalisme de grote winnaar. Stockhausen en Boulez componeerden universeel (on)begrepen muziek en de Duitse Trümmerliteratur nam een voorbeeld aan Amerikanen als Hemmingway en Steinbeck. Maar in hoeverre was dit blijvend? In 2013 bezocht Doorman, die zijn eruditie kwistig in het rond strooit, in Parijs de tentoonstelling De l’Allemange, naar het gelijknamige boek waarmee Madame de Staël twee eeuwen eerder de Duitse romantiek in Frankrijk had geïntroduceerd. De expo trok een rechte lijn van die romantiek naar de nazi’s, en eindigde met beelden uit Leni Riefenstahls Olympia. Of zoals Victor Hugo in zijn romans toonde: hoofd en hart zijn gedoemd om samen te werken, maar makkelijk is dat niet altijd.
—
Eerder verschenen in Knack
