Afscheid nemen als je oud bent
[Recensie] “We weten allebei zo goed als zeker dat Marilyn aan haar ziekte zal overlijden,” schrijft de bekende psychiater Irvin D. Yalom in het woord vooraf over zijn vrouw. Van hem verscheen eerder in Nederlandse vertaling “Tegen de zon inkijken. Doodsangst en hoe die te overwinnen”. Hij pakt dit boek weer uit de kast en leest het nu met andere ogen omdat de dood nu een persoonlijke ervaring in zijn eigen leven wordt.
Uit dit boek Een kwestie van dood en leven blijkt dat ook mensen met een academische achtergrond door het leven zelf worden gevormd. Irvin D. Yalom heeft gedurende heel zijn leven met vele mensen gesproken en hen in bijzondere fasen van het leven begeleid. Hij schreef vele boeken en gaf lezingen over heel de wereld. Tot op hoge leeftijd was zijn agenda met afspraken gevuld. Vanuit zijn rijke ervaring kon hij voor velen iets betekenen. En toch is het anders wanneer je zélf iets meemaakt.
Dit boek Een kwestie van dood en leven biedt persoonlijke herinneringen aan het leven dat zij samen hebben geleid en dat hen beiden tot grote dankbaarheid stemt. Het gaat over alledaagse bezigheden en praktische dingen waar ze bij het ouder worden en in het ziekteproces van Marilyn nog intensiever tegenaan lopen. Dat zal voor hoogbejaarde en zelfstandig wonende ouderen herkenbaar zijn. Waar je van een kind zegt dat het ál lopen, ál kan praten om maar iets te noemen daar zeggen we van ouderen dat ze nóg mobiel zijn en dat ze nóg zelfstandig zijn. Het woordje ‘nog’ is veelzeggender dan we denken. Het illustreert misschien wel pijnlijk dat een mens in de (aller)laatste levensfase is aangekomen waarin vele dingen niet langer vanzelfsprekend zijn die een leven lang zo gewoon waren.
Irvin D. Yalom ervaart en beschrijft die fase van vergankelijkheid waarin zij samen zijn aangekomen. Herinneringen geven troost en stemmen dankbaar maar wekken ook het besef dat het leven voorbijgaat.
Marilyn ziet vooruit op het naderende afscheid dat onherroepelijk dichterbij komt omdat haar ziekteproces niet meer valt te beïnvloeden. Zij wil dat ook niet meer en geeft zich er aan over vanuit de gedachte “sterven op je 87ste is geen tragedie”. Zó kan niet elke oudere er tegenaan kijken! Ook in onze tijd van openheid zijn er veel vormen van wegkijken waarin ouderen niet bezig kunnen of durven te zijn met hun levenseinde. Het is zinvol wanneer zij dat wél doen door hun gedachten en wensen op papier te zetten, daar samen met partner, kinderen of pastor over te praten. Het kan mooie gesprekken losmaken en voor ontroerende momenten zorgen.
In de meest ontroerende zin uit het boek Een kwestie van dood en leven beschrijft Irvin D. Yalom het afscheid: “Ik buig me over haar heen en kus haar voorhoofd. Ze voelt al koel aan: de dood is gearriveerd” (p. 154).
Na het afscheid van Marilyn wordt het verschil duidelijk tussen het rationele en emotionele weten. Het lijkt alsof Irvin D. Yalom dit nu pas ontdekt. Een opvallende zin voor iemand met zijn kennis van zaken en mensen is deze: “Het is negen weken geleden dat Marilyn overleed en het schiet niet erg op met de rouwverwerking” (p. 204). Hieruit merk je duidelijk dat hij geen rouwdeskundige is want de term rouwverwérking is tegenwoordig niet meer zo gangbaar. We hebben ontdekt dat het een persoonlijke weg is die iemand gaat. In zekere zin wordt rouw nooit ‘verwerkt’ maar blijft het – na verloop van tijd wel anders en minder nadrukkelijk – altijd in iemands leven aanwezig.
Het verstandelijke besef dat iemand er niet meer is, komt meestal vrij snel na een overlijden maar het gevoelsmatig en doorleefde besef van iemands dood duurt veel langer. Daar zit een zekere spanning tussen die ervoor kan zorgen dat er soms volkomen onverwachte momenten dat dit emotionele weten pijnlijk tot iemand doordringt, juist door iets kleins en vertrouwds. Dit boek laat dat ook op menselijke wijze zien. Waar Irvin D. Yalom zich kort na het overlijden afvraagt “waarom ben ik niet gevloerd door mijn verlies?” daar barst hij op een later moment door de vraag van één van zijn kinderen in tranen uit en beleeft hij de pijn van dit verlies.
Dit is een menselijk boek van een geleerd mens die nu vanuit zijn eigen ervaringen nieuwe dimensies van het leven heeft leren kennen. Daarom zal het voor velen herkenbaar zijn.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
