“Veel mensen hebben het moeilijk om een seksverslaving serieus te nemen. Is hij verslaafd of is hij gewoon een eikel?“
[Interview] Na elf jaar stilte komt Monica Ali met een nieuwe roman, Een liefdeshuwelijk. Een gesprek over emotionele incest, seksverslaving en waarom de literaire roman best mag verdwijnen.
“Laatst was ik in Bristol bij mijn schoonouders op bezoek,” vertelt Monica Ali. “Mijn schoonmoeder had een recensie van Een liefdeshuwelijk met een magneet aan de koelkast gehangen. Normaal gezien lees ik nooit artikels over mijn boeken, maar deze keer kon ik er niet aan ontsnappen. Het zal wel een positieve recensie geweest zijn, anders zou mijn schoonmoeder haar niet zo prominent opgehangen hebben natuurlijk, maar ik kwam niet verder dan de titel die zoiets was als ‘Een Brick Lane voor 2022, maar met meer seks’. Wat een domme vergelijking, dacht ik meteen.”
Negentien jaar geleden debuteerde Monica Ali met Brick Lane, een roman die in de Londense Bangladeshi gemeenschap speelde en waarin het gearrangeerde huwelijk tussen een oudere man en een jong meisje centraal stond. Het was een boek dat een eerlijk en soms ook ontluisterend beeld gaf van een arm en onbekend stukje Londen, en die Ali veel lof bezorgde. Nu, in haar vijfde roman, keert Ali terug naar dat Londen van toen, al heeft ze het over andere personages die in een heel andere wijk wonen. De centrale figuren Yasmin en Joe zijn immers allebei arts. Zij is in opleiding in een geriatrisch ziekenhuis, hij is gynaecoloog. In het begin van Een liefdeshuwelijk brengen Yasmin en haar ouders Shaokot – ook al een arts – en Anisah een bezoek aan Harriet, de moeder van Joe, om het huwelijk tussen hun dochter en zoon te bespreken. Vooral het verschil tussen de twee vrouwen valt op. Anisah is een traditionele huisvrouw van Indiase afkomst voor wie praten over seks absoluut taboe is, terwijl Harriet een vrijgevochten academica is die boeken schrijft over feminisme, les geeft aan twee universiteiten en ooit in een ronduit gewaagde pose in een blaadje stond. Maar ze wil haar bezoek niet forceren natuurlijk, in tegendeel zelfs, want ze is een witte liberale vrouw die meteen voorstelt dat Yasmin en Joe een islamitische huwelijksceremonie moeten krijgen. De verloofden zien dat echter helemaal niet zitten en Shaokot denkt meteen aan zijn portemonee, want hij zal het als vader van de bruid allemaal moeten betalen. Een liefdeshuwelijk is een tragikomedie die heel wat hedendaagse fenomenen op de korrel neemt en uiteindelijk, zoals die Britse recensent schreef, over seks gaat. Joe blijkt immers seksverslaafd te zijn. Wanneer hij bekent Yasmin bedrogen te hebben, gaat zij uit wraak met een collega naar bed, en meer dan eens zelfs. Alleen is het de vraag of dit het huwelijk niet in gevaar brengt natuurlijk.
“Stel dat een witte schrijver twintig jaar geleden een roman had geschreven over een arbeidersgezin uit de achtergestelde Londense wijk Tower Hamlets,” gaat Ali verder over de domme titel van die recensie op de koelkast van haar schoonmoeder, “en nu met een roman kwam over een middenklasse gezin met een goed inkomen dat in een nette Londense wijk woonde. De leefomstandigheden en problematieken van die twee gezinnen zouden volstrekt anders zijn natuurlijk, onvergelijkbaar gewoon. Zou die schrijver dan ook de vraag krijgen waarom hij teruggekeerd was naar de setting van zijn roman van twee decennia geleden en waarom hij weer over witte mensen schreef? De enige overeenkomst tussen Brick Lane en Een liefdeshuwelijk is dat er bruine mensen in voorkomen. Wanneer men dus per se gelijkenissen tussen die twee romans wil vinden, impliceert dat in feite dat alle bruine mensen hetzelfde zijn. Dat zijn we dus niet. De verschillen tussen de twee boeken zijn immens, maar de huidskleur bruin is de overheersende betekenaar, en dus gooit men ze samen. Maar wat geeft het ook? Waarom zou Een liefdeshuwelijk geen Brick Lane voor 2022 met meer seks mogen zijn? Die zin doet het boek wellicht meer goed dan enige zin waar ik me voor de dag zou kunnen komen, maar ik blijf hem stom vinden.”
Ja, maar in beide boeken staat toch een huwelijk centraal, in de ene een gearrangeerd en in de andere een liefdeshuwelijk?
“Het grappige is dat die titel niet overal dezelfde connotaties oproept. Ik heb recent een paar interviews gedaan voor Indiase media en daar weet natuurlijk iedereen waar de term een liefdeshuwelijk op slaat, op twee mensen die verliefd worden op elkaar en dan beslissen om te trouwen. Zij zien dat in tegenstelling tot een gearrangeerd huwelijk wat toch nog heel vaak voorkomt in India. Hier in het westen ziet men dat niet. Hier denken ze dat mijn roman over liefde en huwelijk gaat. Hier zijn liefdeshuwelijken immers de norm. Je hebt huwelijken en gearrangeerde huwelijken, terwijl op het Indiase subcontinent het woord huwelijk gewoon een synoniem is voor een gearrangeerd huwelijk. En een liefdeshuwelijk zeldzaam is. Ik ken beide van dichtbij en ik zou echt niet durven zeggen welke huwelijken het best verlopen. Zowel voor het gearrangeerde als voor het liefdeshuwelijk valt er iets te zeggen, en allebei hebben ze ook hun nadelen. Geen van beide is perfect omdat mensen niet perfect zijn. Het menselijk leven hangt aan elkaar van de mislukkingen en de compromissen. Je kunt je dus afvragen of mensen wel gemaakt zijn om te huwen, terwijl ze er tegelijkertijd ook heel erg naar verlangen. Misschien is dat wel wat ons tot mensen maakt, dat we tegenstrijdige verlangens hebben. We streven naar veiligheid, maar we willen ook vrij zijn.”
En daarom liegen we ons te pletter binnen het huwelijk, zoals Yasmin en Joe doen?
“Een groot deel van mijn boek gaat inderdaad over geheimen, leugens, schuld en schaamte. In het leven schuilt er altijd een kloof tussen uiterlijke schijn en realiteit. Ieder huwelijk gaat gepaard met liefde en seks, en met die seks komt overspel mee, maar in het geval van mijn boek ook seksverslaving en wraakseks. Wanneer er seks in het spel is, komen geheimen en leugens vanzelf, maar ook het tegengestelde ervan: je eigen verlangens en grenzen verkennen, speelsheid, avontuur, groei en zelfkennis. Het heeft echter geen zin om overspel of andere huwelijksproblemen te verzwijgen. Wanneer je vooruit wil met je leven moet je de harde realiteit het hoofd bieden. Zo overstijg je die immers.”
Yasmin lijkt uiteindelijk meer aan haar hartsvriendin Rania te hebben dan aan Joe. Tegen een hartsvriendin kun je veel meer vertellen dan tegen de man waar je iedere nacht naast slaapt?
“Daar ben ik helemaal van overtuigd, ja. Vrienden zijn heel belangrijk voor mensen. Kijk bijvoorbeeld naar die andere grote vriendschap in mijn boek, die tussen Anisah en Harriet. Harriet nodigt Anisah uit op haar salons en geeft haar een plek in haar vriendenkring. Yasmin, voor wie haar moeder nooit meer was dan een deel van het gezin, degene die altijd bezig was in de keuken en nooit als een zelfstandige vrouw, ziet haar moeder verdwijnen, terwijl Harriet haar de weg naar de zelfontplooiing toont. Vriendschap kan zo’n bevrijding zijn.”
Alsof het huwelijk nog niet erg genoeg was, blijkt dat je nooit met een ander trouwt, maar altijd met een hele familie.
“Het valt me op dat mensen dat hier in het westen onderschatten. In Zuid-Azië is dat voor iedereen duidelijk. Een huwelijk gaat daar over twee families die samenkomen. Hier is dat ook zo, al kan het aanvankelijk een beetje verborgen blijven onder de romantiek van het gebeuren. Ik ga nu even een beschamende bekentenis doen. Mijn dochter en ik zijn verslingerd aan Married at first Sight – Australia. Het is een verschrikkelijk toxisch en manipulatief programma, tv op zijn sletterigst. Het idee erachter is dat een zogezegd expertenpanel twee alleenstaanden bij elkaar brengt voor een nepaltaar en dat ze elkaar daar voor het eerst zien en meteen ook trouwen. Een beetje zoals we het in India al sinds mensenheugenis doen in feite (lacht). Die mensen gaan daarna samenwonen, experimenteren met een en ander en worden getormenteerd door de producers die hen in ongemakkelijke situaties plaatsen. Een van de centrale gebeurtenissen is het ontmoeten van de familie van degene waarmee ze net in het huwelijksbootje zijn gestapt. Dat is vaak doorslaggevend. Ofwel zorgt die ontmoeting ervoor dat de relatie echt begint te werken, ofwel betekent ze het einde ervan.”
Tussen de families in uw boek gaat het wat dat betreft wel goed natuurlijk. De moeder van Yasmin verlaat haar man zelfs om bij Harriet in te trekken.
“Ik heb al een paar keer de vraag gekregen of mijn boek over een cultuurclash gaat. Natuurlijk niet. Yasmin is in het begin van haar relatie met Joe wel wat onwennig in de buurt van zijn moeder, maar hebben we dat gevoel niet allemaal wanneer we voor het eerst de ouders van onze geliefde ontmoeten? En zeker wanneer de geliefde op bezoek komt bij de eigen ouders? Mijn gezin is niet normaal, denkt men dan al gauw. Dat is geen cultuurclash. Dat is verlegenheid. Mijn boek gaat dus niet over een clash. Ik zou het eerder pletwalsintegratie noemen.”
Maar Yasmins vader blijft wel alleen achter met zijn collectie whiskyflessen.
“De man wil geen medelijden van zijn dochter, maar hij is duidelijk bijzonder eenzaam, net zoals de mensen waarmee Yasmin dagelijks geconfronteerd wordt op de geriatrie-afdeling van het ziekenhuis waar ze werkt. Eenzaamheid is een moordenaar. Zelfs een paar zinnen of een aanraking af en toe kunnen het verschil maken. Mijn vader is 86 en mijn moeder 82. Ze wonen in hun eigen huis en slaan zich goed uit de slag, maar er zal een tijd komen dat dit niet meer lukt. Misschien sterft een van de twee. Wat dan? Ik zit daar wel mee.”
Harriet is het grappigste personage, net geen karikatuur van de liberale, politiek bewuste witte vrouw die zo verschrikkelijk graag het juiste wil doen.
“Ik heb veel Harriets gekend in mijn leven. Ik weet niet of je het Jaipur Literary Festival kent? Het is Indisch, met 400.000 bezoekers het grootste ter wereld. Er is ook een Londense versie van, heel wat kleiner, die in de British Library doorgaat. Dat was vorig weekend. Ik werd er geïnterviewd door een Brits-Indiase journaliste die helemaal weg was van Harriet. Ik herken haar helemaal zei ze. Ik heb er zoveel gekend als haar. En het publiek, dat heel divers was, wist meteen waarover ze het had. Je wil nooit het slachtoffer worden van een Harriet. Maar ik wou haar ook meer diepgang geven. Op het eerste zicht is ze een typisch voorbeeld van white privilege. Maar ze is zoveel meer dan dat. Ze heeft een hart van goud. Ze worstelt met haar eigen duivels, wordt een dagje ouder en steeds eenzamer, zeker met het vooruitzicht van Joe die zal trouwen. Ze bedoelt het allemaal goed, maar ze overdrijft het ook allemaal een beetje. En blijkbaar is ze ook wel herkenbaar. Ik weet niet hoeveel mensen me al gezegd hebben dat zij net als Harriet zijn, van die over zichzelf struikelende voorbeeldige liberalen.”
Yasmin verdenkt haar van het ‘otheren’ van haar moeder, aanpappen met een allochtoon om er je eigen voordeel mee te doen: kijk eens hoe goed ik bezig ben, ik heb zelfs een Indiase huisvriendin.
“Dat gebeurt vaak, het is me ook overkomen.”
En hoe reageert u dan?
“Met standvastigheid en medelijden.” (lacht)
De relatie tussen Harriet en Joe heeft wel degelijk iets van othering, maar dan op een ander vlak. Harriet heeft haar zoon altijd gebruikt als surrogaat man, waarbij ze emotionele voldoening haalde uit zijn aanwezigheid, maar hem tezelfdertijd niet langer kind liet zijn.
“Ik heb heel wat onderzoek gedaan naar emotionele incest, zoals dat heet, en hoe dat op latere leeftijd tot seksverslaving kan leiden bij de betrokken kinderen. Bij het schrijven van de scenes waarin Joe bij psychotherapeut Sandor gaat om te weten te komen wat hem scheelt heb ik geput uit mijn eigen ervaringen. Ik ben zelf ook nog in therapie geweest, voor iets heel anders weliswaar, maar ik ken de therapiekamer dus wel. Wat gaat er nu door het hoofd van mijn therapeute, vroeg ik me wel eens af, en hoe zou die thuis zijn? Therapeuten zijn ook maar mensen natuurlijk. Tijdens zo’n therapeutisch gesprek zullen die toch wel eens denken aan wat ze voor lunch zullen hebben? Het zijn zulke vragen die tot Sandor hebben geleid. Bovendien loste hij ook een ander probleem op. Veel mensen hebben het moeilijk om een seksverslaving serieus te nemen. Is hij verslaafd of is hij gewoon een eikel? Bestaat het echt of is het een excuus om wild om je heen te kunnen neuken? Door het onderwerp de therapieruimte in te trekken, kon ik het van alle flauwe moppentapperij ontdoen.”
Komt emotionele incest vaak voor?
“Er bestaat heel wat controverse over. De ene helft van de therapeuten ontkent het bestaan ervan als specifiek syndroom, terwijl de andere er helemaal achter staat. Wat echter onomstreden is, is dat wanneer een ouder – meestal onbewust – van een kind een surrogaat partner maakt, het dit kind een ongezond emotioneel gewicht op de schouders legt. Het kind heeft ook emotionele noden, en die worden op dat moment verwaarloosd ten voordelen van de emotionele noden van de ouder. Dat is een ongezonde dynamiek die een negatieve impact heeft op het kind. Dat betwijfelt niemand. Opvallend is dat tot nu toe alleen mannen zich in deze diagnose erkennen. De relatie tussen een moeder en een zoon is blijkbaar toch wel speciaal.”
Uw boek gaat niet alleen over het kleine verhaal van uw personages, ook het grote verhaal van uw land zit erin, de problemen met de NHS, de huizencrisis en Brexit. U bent duidelijk niet zo’n fan?
(zucht diep) “Het is om depressief van te worden. De Brexitbonus die ons in de schoot zou vallen door de EU te verlaten en een eigen economische koers te varen is er alvast niet gekomen. Het land lijkt steeds meer tot stilstand te komen. Het spoorwegpersoneel legde net nog dagenlang het werk neer, wat de grootste staking in dertig jaar was. De levensduurte is enorm gestegen, wat geen exclusief Brits fenomeen is, maar dat hier nog erger is door Brexit. Boris Johnsons ethiekadviseur is vorige week ook afgetreden. En dan is er het plan om asielzoekers naar Rwanda te deporteren natuurlijk. Over een dergelijke verregaande maatregel had ik nooit eerder gehoord. Wat enigszins in de buurt komt is de Australische deportatie van asielzoekers naar nabijgelegen eilanden waar ze in opvangkampen terechtkomen. Iedereen weet waarom dit gebeurt, om populair te worden bij de lezers van de Daily Mail die een stevig antwoord willen op de migratiecrisis, maar het houdt geen steek. Mensen naar Rwanda sturen is brutaal en cynisch. Het land staat niet meteen bekend voor het respecteren van de mensenrechten. Zijn we stilaan onze menselijkheid niet aan het verliezen?”
Arif, de broer van Yasmin, maakt een documentaire over microagressie tegen moslims. Volgens zijn vader is het allemaal sterk overdreven. Ga maar eens naar India, zegt hij, daar zul je pas echt voelen wat agressie tegen moslims is. Een illustratie van een generatieconflict?
“Arif en zijn vader hebben inderdaad een heel andere kijk op dezelfde realiteit. Dit gaat niet over wie er gelijk heeft en wie ongelijk. Ze hebben allebei gelijk en ongelijk. Maar de vader weet ergens wel dat het voor zijn zoon moeilijker zal zijn om het in onze samenleving ergens te schoppen dan voor een witte man.”
Het is tegenwoordig zelfs erger om iemand een racist te noemen dan om racistisch te zijn, merkt iemand wat ironisch op. Vandaag is iedereen een slachtoffer. De polarisatie neemt daardoor hand over hand toe. Stemt dat u niet ongerust?
“Het lijkt inderdaad zo dat de polarisatie toeneemt, dat is alvast wat je in de media en op sociale media te zien krijgt. Maar we mogen ons daar niet door op sleeptouw laten nemen. Zo erg is het niet, denk ik. Maar anderzijds mogen we wel aandacht hebben voor misstanden. Je zou mijn boek ook kunnen lezen als het verhaal van het bewustwordingsproces van Yasmin, zowel op seksueel als op sociaal vlak. Van een brave dochter wordt ze een zelfstandige vrouw die niet langer over zich heen laat lopen. Wanneer een bezoeker van het ziekenhuis waar ze werkt zegt dat hij haar niet wil, maar een echte Britse dokter, verzet ze zich daartegen. De bezoeker dient daarop klacht in tegen haar dat ze hem een racist heeft genoemd, waarop de ziekenhuisdirectie haar een brief wil laten tekenen waarin ze belooft sensitivity training te zullen volgen, wat ze weigert. Ik heb die scène niet verzonnen. Er zijn in het verleden meerdere van zulke gevallen in het nieuws geweest. Onlangs is er nog een rapport verschenen over racisme binnen de NHS. Je zal dat niet meteen uitroeien, denk ik, maar het is goed dat er aandacht aan besteed wordt. Daarmee hebben we de oorlog al half gewonnen, want als dergelijke zaken doodgezwegen worden, zal er nooit iets veranderen.”
Zou u net zoals Yasmin weigeren om die brief te ondertekenen?
“Ja, vroeger misschien niet, maar nu wel. Ook mijn bewustzijn is gegroeid. Ik heb veel geleerd van anderen, waaronder mijn dochter. Ik ben in een andere tijd en een andere situatie opgegroeid. Je protesteerde niet tegen iemand die hoger op de ladder stond dan jou. Je deed wat van je gevraagd werd. De jongere generatie verzet zich, en ze heeft gelijk. De vooruitgang bestaat dus echt.”
De schrijver die u opvoert in uw roman die opmerkt dat hij geen literaire prijzen zal winnen omdat hij een witte man is zou dat misschien anders noemen.
“Black Lives Matter heeft heel veel veranderd in de boekenwereld. Opeens struikelden uitgevers over elkaar om zo veel mogelijk diverse boeken uit te geven. En ze verkochten goed. Lezers waren nieuwsgierig. Het was dus ook een commerciële beslissing om voor meer diversiteit te gaan. Wat ik me afvraag is in hoeverre dit gewoon een mode is die voorbij zal waaien, waarna alles weer wordt zoals vroeger. Ik denk dat het niet voldoende is om meer diverse boeken uit te geven. Er moet ook een structurele verandering komen binnen de uitgeefwereld zelf. Er moet meer diversiteit komen onder de mensen die de beslissingen nemen. Zo lang dat niet gebeurt, zal er ook geen fundamentele verandering komen. Alleen vraagt zo’n structurele verandering natuurlijk meer tijd dan de beslissing om wat meer boeken van gekleurde schrijvers uit te gaan geven. Ik ben dus hoopvol, maar nog niet overtuigd.”
Toen u twintig jaar geleden debuteerde had u toch geen moeite om een uitgever te vinden, en het succes was toch groot?
“Natuurlijk, en ik was ook niet de enige schrijver die tot een minderheidsgroep behoorde die toen succesvolle boeken schreef. Dat gebeurde inderdaad, maar we waren met niet veel. Een jaar of vijf geleden publiceerde The Bookseller, het blad van de Britse uitgevers, een rapport waarin gesteld werd dat je meer kans had om een bestseller te hebben als je voornaam David was dan als je tot eender welke etnische minderheidsgroep behoorde. En ik ben er zeker van dat desondanks alle Davids vandaag gekweld worden door zelfmedelijden.”
Is fictie steeds minder populair omdat de werkelijkheid te veel aandacht opeist, zoals dezelfde schrijver in je boek zegt?
“Memoires en autofictie nemen tegenwoordig een grote hap uit het traditionele fictie-aanbod, maar anderzijds spreekt men al tientallen jaren over de dood van de roman. Literaire fictie is een niche geworden in boekenland. Ieder jaar heb je nog een paar romans die het nieuws halen, zoals de winnaar van de Booker Prize bijvoorbeeld. Anderzijds gaat het goed met de boekenverkoop. Uitgevers halen mooie winstcijfers, maar dat doen ze niet met literaire fictie. Moeten we dan treuren? Als mensen liever streekromans of sf lezen, wil dat misschien zeggen dat onze literaire fictie niet goed genoeg is en ze de mensen niet aanspreekt. Waarom zou ons dat ook maar een sikkepit kunnen schelen? Als literaire fictie geen functie meer heeft, mag ze voor mij gerust in de achtergrond verdwijnen.”
Zegt de schrijfster van literaire romans…
“Ja, inderdaad (lacht luid).”
Om het met de zin te zeggen die in feite de hele roman samenvat: het leven is niet simpel.
“Uiteindelijk zijn alleen verbinding en compassie belangrijk in het leven, maar dat is iets wat je pas na verloop van tijd ontdekt. Het leven is een warboel, maar dat maakt het daarom nog niet futiel of waardeloos. Wanneer je er wat tederheid en humor tegenaan gooit wordt het trouwens al een stuk draaglijker.”
—
Monica Ali (1967, Dhaka, Bangladesh, toen Oost-Pakistan)
Debuteerde in 2003 met de fel geprezen roman Brick Lane, die haar deed terecht komen op de Best of Young British Novelists-lijst van het literaire tijdschrift Granta. Het boek speelde in de Londense Bangladeshi gemeenschap.
In 2007 werd Brick Lane verfilmd. De bewoners van de straat waarnaar het boek genoemd was, richtten een actiegroep op die zich tegen de filmopnames in hun buurt verzette. Germaine Greer koos hun kant en verweet Ali geen band te hebben met die lokale gemeenschap. Salman Rushdie keerde zich daarop tegen Greer en noemde haar tussenkomst ongepast en schijnheilig.
Na drie romans die het minder goed deden bij de kritiek en de lezers raakte Ali in een vertrouwenscrisis. Er verscheen nog wel een kort verhaal en een essay, maar het was elf jaar wachten op Een liefdeshuwelijk, dat meteen lovend onthaald werd door de Britse pers.
Ali werkt momenteel aan het tv-script van Een liefdeshuwelijk. Het wordt een serie die te zien zal zijn op de BBC.
—
Eerder verschenen op De Morgen
