Een roman uitbrengen nadat de auteur overleden is heeft altijd iets riskants. Bernlef overleed twee weken na het insturen van het manuscript van Een onschuldig meisje. Er is geen mogelijkheid om de tekst te herzien of om zich met het boekomslag te bemoeien. Het lijkt mij althans stug dat het Bernlefs idee was om een lelijk gefotografeerde meisjesonderbuik inclusief navelpiercing en open gulp te kiezen. Gelukkig wijkt de goedkope en insinuerende voorkant af van de inhoud: Een onschuldig meisje is méér dan een erotisch verhaal.
Helemaal gespeend van sensualiteit is Bernlefs laatste roman ook niet: Een onschuldig meisje gaat over een jonge onderwijzer die door een dertienjarig meisje beschuldigd wordt van seksueel misbruik. De gelijkenis met Jagten, de Deense film van regisseur Thomas Vinterberg, dringt zich op. De leraar gaf daar weliswaar les op een basisschool, terwijl Jos Swinkels in Bernlefs roman werkt op een middelbare school, maar verder hebben hun verhalen veel gemeen. Beide mannen wonen in een klein dorp dat zich bijna onmiddellijk tegen hen keert en in beide gevallen was de aanklager een meisje dat de consequenties van haar gedrag niet had gewild noch voorzien.
Een vroegrijpe dertienjarige
Van het meisje uit Jagten verwacht men geen vooruitziende blik, zij was vijf jaar. Lucille uit Bernlefs boek is echter dertien en, anders dan de titel doet vermoeden, geenszins onschuldig. Bij haar vriendinnen staat ze bekend als iemand die altijd voor oproer wil zorgen en om de ‘woelende onrust’ binnenin haar te sussen probeert ze Jos van zijn stuk te brengen:
‘Meiden als Francien, Leonie, Kim en Anna moesten tegen de bestaande orde in verzet komen, die vertegenwoordigd werd door de nieuwe onderwijzer. Jos Swinkels belichaamde het gezag en dat moest worden ondermijnd, hoe knap hij ook was, hoe mooi hij ook vertellen kon, hoe modern zijn opvattingen misschien ook waren. Het moet omdat het van míj moet, dacht ze.’
Dat een puberende dertienjarige het gezag wil ondermijnen is geen verrassing, maar dat ze op zo’n leeftijd echter al zo kan expliciteren waarom ze dat wil, is niet plausibel. Daar laat Bernlef een steekje vallen, net als op het einde. Maar daarover later meer.
De Tweede Wereldoorlog als suspense
Terwijl Lucilles fantasie met haar aan de loop gaat tot de situatie escaleert, onderbreekt Bernlef deze verhaallijn met uitweidingen over de geschiedenis van het dorp waar Jos Swinkels recentelijk naartoe verhuisd is: Sanddam. De onderwijzer interesseert zich voor de gebeurtenissen die daar plaatsvonden gedurende de Tweede Wereldoorlog; hij leest erover en neemt zijn klas mee op excursie naar de bunkers waar de Duitsers zich in verschansten.
We lezen en leren met Jos mee, en vergeten zo dat deze gedeeltes eigenlijk een bekend schrijverstrucje zijn waarin Bernlef de aandacht afleidt van de steeds meer uit de hand lopende situatie met Lucille. De geschiedenis van Sanddam is óók spannend, maar niet zo spectaculair als de accumulerende beschuldigingen tegen de onderwijzer.
Te afgerond, te makkelijk
Een onschuldig meisje is een relatief korte roman, Bernlef heeft maar weinig woorden nodig om een sfeer te scheppen waarbij hij oppervlakkigheid vermijdt. Minder te spreken ben ik over het einde: alles wordt keurig afgerond. Té makkelijk en mooi afgerond. Jos Swinkels verhuist, waarmee aan alle drama in één keer een einde komt, zonder dat er daadwerkelijk iets opgehelderd is en hij ontvangt een brief van Lucille – die inmiddels door haar ouders naar een internaat gestuurd is – waarin ze haar excuses aanbiedt:
‘Een brief van een dertienjarige. Hoe moest je die beantwoorden en moest hij haar wel beantwoorden? Ja, hij moest haar serieus nemen, maar in zijn antwoord moest hij nooit vergeten dat ze een meisje van dertien was, al zag ze er ouder uit.’
Net zoals het riskant is om een roman uit te brengen na de dood van een auteur, is het ook gewaagd om die roman te bespreken. Zeker wanneer die allerlaatste roman in vergelijking met bijvoorbeeld Hersenschimmen, het boek dat hem wereldwijde faam bracht, tamelijk plat is. De personages reflecteren weinig tot niet op hun daden en ontroeren doet het verhaal nergens. Een onschuldig meisje is daarom niet de kroon op zijn oeuvre – om het dat te laten zijn, had Bernlef net als Jos nooit moeten vergeten dat Lucille een meisje van dertien was, al zag ze er ouder uit.
—
Eerder verschenen op Recensieweb
